Дауани Ғұламаһи

Дауани Ғүламаһи (шын аты: Жапал-ад-дин Му­хаммед ибн Асхад ад-Дауани, 1427-1502), парсының ғүлама ғалымы, ақын, философ. Атақты «Ахлақ-и Жалали» кітабын түркінің аққойлы табынан шыққан әмірші Ұзын Хасанның (1453-1478) өтініші бойынша Насириддин Тусидің «Ахлақ-и Насири» атты кітабының негізінде 1478 ж. жазды. Оның бүл кітабы кейін «Мораль философиясы» деп аталған мінез-құлық, өзіңді-өзің тану және тәрбиелеу қағидалары туралы ілімнің негізіне айналды. Мұхтар Әуезов өзінің «Абайдың өмірі мен ақындығы» (1933), «Абайдың өмірбаяны» (1944), «Абай еңбектерінің биік нысанасы» (1945), «Абай (Ибраһим) Құнанбаев» (1945, ғылыми мақала), «Абай (Ибраһим) Құнанбаев» (1959, монография), «Абайтану», «Абайдың өмірі мен еңбегі» («Абайтану дәрістері», 1994) атты еңбектерінде кеңінен талдау жасап, Абай: «Мантық (логика), философия, ахлық (мораль) философиясын да білген. Ертеден бергі Шығыс ғұламаларының көп еңбектерін бертін уақыттарда да үнемі зерттеп отырған» деп («Абайтану дәрістері», 1994, 123-6.) пікір білді. Жазушы-академик 'Дауанидің мораль философиясының Абайға өте терең ықпал еткенін абайтану саласындағы зерттеулерімен қоса «Абай жолы» роман-эпопеясында да ғұламанын ғылыми пікірлерін Абайдың ой толғамы мен пайымдауы мен авторлық текст арқылы баяндап, түсіндіріп отырады. Ақынның «Қара сөздері» мен өлең-дастандарындағы мораль философиясы, тәрбие, мінез, ғылым туралы көзқарастарын талдай келіп, Мұхтар Әуезов Абай Шығыстың ғүламасы Дауаниді айтып отырып, жастарға ызасыз, тек ағаның ініге айтатын ақылын айтады деп пікір білдірді («Абай­тану дәрістері», 1994, 50-бет).

Дауани Ғұламаһи (шын аты-жөні - Жалал ад-дин Мұхаммад ибн Асхад ад-Дауани (1427-1501) - тәжіктің атақты ғалымы, философ. Дауани философия, этика, логика, астрономия, алгебра сияқты ғылым салаларынан жүзден аса еңбек жазған. Әлемге атын шығарған даңқты шығармасы - «Жалали этикасы». Абай Дауанидың «Жалали этикасы» еңбегімен таныс болды. Ақынның «Ғылым таппай мақтанба» өлеңі мен Отыз сегізінші қарасөзіндегі аса үлкен мән бере айтатын жан мен тән, адамның ішкі, сыртқы сезім мүшелері, қанағат, еріншектік, надандық және жауан мәрттілік туралы тұжырымдары Дауанидың ойларымен сабақтас, үндес келеді. Абайдың:

• «Шын сөз қайсы біле алмай,
• Әр нәрседен құр қалма.
• Мұны жазған білген құл,
• Ғұламаһи Дауани,
• Солай депті ол шыншыл,
• Сезін оқы және ойла...», -

деп, Дауани есіміне ерекше тоқталуында үлкен ой, терең сыр жатыр. Дауанидың пайымдауынша, баланы тәрбиелеуді ерте қолға алып, олардың дақ түспеген санасына ізгілікті нәрселерді еге білу қажет. Өйткені, олардың санасы, жас кезіңде ете тұтқыр да алғыр келеді. Абай да осы пікір тұрғысында:

• «Тез үйреніп, тез жойма,

Жас уақытта көңіл - гүл...», деп, бала санасының жылдам қабылдағыш қасиетін жас уақытта босқа жібермеу қажеттігін ескертеді. Адамның балалық шағыңда дүние тануға құштарлығы мен жан құмарының ерекше артатындығына ақын Жетінші сөзінде де тоқталып өтеді. Дауани баланың жақсы, жаман мінезге ие болуы, оның қандай адаммен қарым-қатынас жасауына, кімнен тәрбие алуына байланысты екенін айта келіп, оларды теріс ықпал жасайтын жандардан аулақ ұстауға кеңес береді. Бұл пікір Дауанида жалпы айтылса, Абай елеңіңде қазақ болмысына сай одан әрі тереңдетіле, жетілдіре түскен. Ол өзі өмір сүріп отырған әлеум. ортада орын алған «бес дұшпаннан» - бес түрлі зиянды мінез-құлықтан әрбір адам боламын деген жас өспірімнің сақтануы керектігін ашық айтады.

• Жалали этикасы

«Жалали этикасында» Дауанидың ізгілікті мінез-құлық атаулының бастау көзі ретінде ерекше назар аудара қарайтындарының бірі - әділеттілік туралы ұғым. Ол әрбір адам әділетті болуға борышты, өйткені әділет адам атаулының бойындағы ең жоғарғы, асыл қасиет деген тұжырымға келеді. Абай әділеттілік туралы: «Хақиқат пен растық - қиянаттың дұшпаны», - деп, ой түюмен бірге, мұндай қарама-қарсылық тіпті адамгершіліктің ізгі көрінісінен саналатын «жауанмәртлік» ұғымының табиғатында да елеулі орын алатындығын атап көрсетеді. Ақынның: «...ғадаләт барша езгуліктің анасы дүр» деген пікіріндегі барлық жақсы мінез-құлықтың көзі әділеттілікте деген танымы Дауанидың әділеттілік туралы ұғымымен толық ұштасады. Дауани еңбегінде көне заманнан бері қарай адамзатпен бірге жасасып келе жатқан жасампаз ұғым - достыққа арнайы тоқталады. Оның түсіндіруінше - адам мейірімді, әділетті болуы шарт. Шын достық ізгі қасиеттерден ғана туындайды. Достықтың негізгі өлшемі - сенім, осы тұрғыдан әрбір адам өзіне лайықты дос табуы керек. Достық туралы Дауани тұжырымдарын өрбітіп, жүйелі пікір айтқан Абай әділетсіздік жайлаған теңдік жоқ қоғамда шын достықтың болмайтындығына кез жеткізеді, оңдағы достықтың өлшемі мал үшін, күні үшін жағымпаздық, екіжүзділік жасау деп біледі.

• «Бір күн үшін дос болып,

Жүз құбылған салт шықты...» - деп, сенім бұзар опасыздықтың салтқа айналғанын ашына сынға алады. Дауани мен Абайдың ғалымдар туралы пікірлеріңде де өзектес желілер ұшырасады. Дауани ғалымдардың қоғамдағы орнын сөз еткенде, олардан болмыстағы құбылыстардың сырын, себебін ашуды, қарапайым халықтың мінез-құлқын тәрбиелеумен шұғылдануды талап етеді. Осындай пікірлер желісі Абай шығармаларында да айқын аңғарылады, ақынның ғалым, хакім туралы Отыз сегізінші сөзіндегі ой қорытулары мен нақтылы тұжырымдары сол кезеңдегі қазақ қоғамын қайтсем ғылымға бой ұрғызамын деген ізгі ниетінен туындаған.