Дел-сал

Қазіргі түсінігімізде мұның мағынасы — мең-зең, сүлесоқ, бей-жай. «Көш дел-сал болған ұйқыдан оянғандай...» (Н. Баяндин, Құм асты.).

Қос сөздің қай сыңары болса да, тілімізде көрсетілген мағыналарда жеке тұрып қолданылмайды. «Сал» сөзінің жеке-дара тұрып та қолданылатын жағдайлары баршылық. Бірақ олар тіпті өзгеше мағынада (сал-серілік; сал-өзеннен өтетін құрал т. б.).

Кейбір түркі тілдерінде осы қос сөз сыңарларының кейде жеке тұрып-ақ енді бірде басқа сөзбен жанасып қос сөз тудырып барып, мағына беретін реттері бар. Ноғай тілінде «сел» тұлғалы сөз — тынық, ақырын, жай, якут тілінде: эәл — дээл — бейқам, салақ мағыналарын ұғындырады.

Бұл деректерге қарағанда, «дел-сал» қос сөзінің жеке сыңарларының, ертедегі түркі тілдерінде, өздеріне тән дербес мағыналары. болғандығы байқалады. Ал қазақ тілінде бұл екі түлға қос сөз құрастыра келіп, тиісті мағынаға ие болған. Демек, «дээл» және «сел» сөздерінің туу жолы былай болмақ: дээл + сел => дэл-сәл => дел-сал.

Тағы бір ескерте кететін нәрсе — тува тілінде «бейқам, салақ» мағыналарын «салгаа» тұлғасы түсіндіре алады. Осы дерек бойынша, тіліміздегі «салақ» сөзінің түбірі де алғашқы кездерде «сал» болуы мүмкін де, кейін оған -ақ қосымшасы жалғанып, дәл қазіргі тұлғаға дейін (сал + ақ) жеткен деуге болады. Сөйтіп, «дел-сал» қос сөзінің әр сыңары —«ақырын, бейқам, салақ» сияқты бір мағынаны қайталап тұрғандығын көреміз.