Диқан (егінші)

Диқан — егін салып, күтіп-баптауды кәсіп еткен шаруа, егінші. Егіншілік жақсы өрістеген өңірлерде үлкен жерге егін салып, астық өндірген, тұрмыс-тіршілігін осы егінмен байланыстырған адамдарды Д. деп атайды. Ал Д. сөзін Л.Будагов де - ауыл, қыстақ және хан үй-жай деген сөздердің бірігуінен шыққан дейді.

ДЕРТ КӨШІРУ

Егіншілік қазақ даласындағы ежелгі тайпалардың мал өсірушілігімен қатар дамыған қосалқы кәсіп болды. Мал өсіру мен егін егу бірін-бірі толықтырып, өзара байланыста дамыды. Д.-дар өндірген өнімін малға айырбас жасаса, өз кезегінде малшылар егін науқанында Д.-ды мықты атпен, түйелермен қамтамасыз етіп, егістік басу, ору, жинау сияқты жүмыстарға қолүшын берген. XIX ғ. екінші жартысынан бастап қазақ жерінің Ресей империясының меншігі деп жариялануына байланысты жайылым жердің күрт тарылуы кедей, малы аз адамдардың жартылай отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысуға мэжбүр етті. Байырғы ортада ондай адамдарды жатац деп атады. Егін салудың қыр-сыры игеріліп, егіншілік кең қанат жая бастаған кезде осы кәсіппен айналысатын адамдардың саны да арта түсті. Егінге су қазылған арық арқылы жеткізілді. XVI ғасырда Сауран өңірінде егінді кәріздеп суару тәсілі қолданылды. Егінді қолдан суару мақсатында жасалған арналар мен арықтарға иелік ететін адамды мұрап деп атайды.

Зерттеуші С.З. Токарев «Қазақ диқаншылары егіншілікті әдеттен тыс тылсым күгитің әсері, Тәңірдің ісінен деп санаган», — деп жазған. Қазақ Д.-дары аспан шырақтарына сиынып, егіннің мол өнім беруін тілеген, яғни Д.-дар жердегі өсімдік атаулының көбеюін, өнім беруін аспан жүлдыздарының өзгерістерімен тығыз байланыста қараған. Д.-дар соқа, тесе, күрек, тырмауыш, орац сияқты егіншілік қүралдарын оздері жасап, егін салуға қарапайым кұрал-саймандарды ғана пайдаланған. Erie даласына жер жыртуға көктемде, жер жүмсарған уақытта кіріскен, өгіз ңемесе атты соқаға жегіп, жер жыртып, тырмауышпен тырмалап, мойнына дэн салынған дорба асып алып, дэнді қолмен сепкен. Күзде орак орып, түсім алған соң тақыр-таза жерге қырман жасап, астық төгіп, өгізбен бастырып, түктелген бндайдың қауызын желге үшырып тазалаған. Мол түсім алған Д.-дар дәнді ат диірменге тарттырып, бастыратын болған (толығырақ қ. Дән бастыру).

Қазақ халқының диқаншылыққа катысты ғүрыптары мен дәстүрлері басқа да егіншілік кэсібі жақсы дамыған түркі халықтарының мэдениетімен тығыз байланыста болғандығын кореміз. Мүндай егіншілікке қатысты ғұрыптар еліміздің оңтүстік өңірлерінде кеңінен сақталған. Қазақтың егіншілікке қатысты ғүрыптары, сондай-ақ оған қатысты мерекелер діни наным-сенімдермен тығыз байланысты. Ертеде кей өңірдің Д.-дары бастырған астығының төрттен бір бөлігін әлеуметтік жағдайы нашар отбасыларға зекет ретінде таратып отырған, мүны кейде үшір (гүшыр) деп те атаған (толығырақ қ. Үшір / Ғұшыр). Егін науқаны көпшілік қауыммен бірігіп, қауымдасып жүргізілетін іс болғандықтан, ауқымды шаралар мен ауыр жүмыстарды бүкіл ауыл болып бас қосып, бірігіп атқарған. Мүндай шаралар үме жолымен жасалған. Егін салу кезінде қарулы жігіттер мен егін сырын білетін адамдар үмеге шақырылады, олар жабыла жүмылып көмек береді. Отағасы мал сойып, қолбағыс тигізгендерге тамақ береді, ал көмекке келгендер істеген жүмысына ақы алмайды (толығырақ қ. Асар; Үме). Жаңбыр жаумай қүрғақшылық болған жылдары Д.-дар табиғаттың тылсым күшіне бас ұрып, егіншіліктің желеп-жебеушісі, диқандардың пірі Диқан бабаға сиынып, дүға оқып, тасаттық беріп, жауын-шашын тілейді.