Дос — Бедел дос

«Дос - бедел дос», жазушының пьесасы. Қазақ драматургиясында фантастика әуені ең мол араласқан шығарма. Пьеса идеясы - адамды өрге жетелейтін гуманизмді мадақтау. Философиясы - әркім заманының перзенті. Осы шындықтар көркем шығарма тілімен жаңаша сөйлейді, өзгеше әсер беріп құлпырады. Үш актыда үш қоғамдық құбылыс көрінісі бар: феодализм, капитапизм, социализм. Бедел, Жаппас, Шәріп, Хажендер феодализм, капитализмнің шет пұшпағын бала-бозбала күндерінде ептеп көріп қалғандар. Драматург бұл орайда фантазия тізгінін босатады. Осы адамдар әлгі қоғамдарда өмір сүрсе не болар еді. «Дос - бедел дос» Әуезовтің басқа пьесаларына ұқсамайды, ол басқаша принципте жазылған шығарма. Ең ал- дымен, бұл пьеса фантастика талабына сәйкес келеді. Қараңыз, Бедел басынан кешірмеген жәйттерді түсінде көргендей болады. Анда-санда Тарих (бір қаһарман ретінде апынған) Беделдің өзімен сөйлесіп, мұғалім Беделдің әрекет, қадамдарын бағалап, саралап отырады. Пьеса қаһармандары үш түрлі қоғамдық құбылыста, негізінен, бір- біріне ұқсастау оқиғаларды бастарынан кешіреді. Әрине, бұл шартты түрде алынған нәрсе. Әлеуметтік орта атмосферасын дәл беру үшін, алғашқы актыда драматург кейіпкерлерінің аузына араб, парсы сөздерін әдейі салған. Олар шығарманы түсініксіз етіп, бүлдіріп тұрған жоқ. Қайта мұсылмандықты дәл бейнелеуге дөп табылған бояулар. Пьесаның кино өнерінің, сахнаның бүгінгі табыстарын ескере жазылғандығы айдан анық: драматург режиссердің жарты жұмысын тындырып қойған. Сахналық орналасулар, мизансцена, тіпті жарықты қалай пайдалануға дейін ремаркада айтылып отырады. Әуезовтің соңғы пьесасы «Дос - бедел дос» емес, «2010 жылда» деген пьеса. Бұл шығарма жа-зушының әдеби-мемориалдық музейі мұрағатының № 138-папкасында сақталып келген. Сырты қатты, түсі сұр, жалпы дәптер беттерінің екі жағына бірдей ақ жол қалдырмастан тығыз жазылып-ты. Өшірілген, сызылған, түзелетін жерлері мол. Жазушы жоспарына қарағанда, «Дос - бедел дос» дилогияның бірінші, ал мына пьеса екінші бөлімі «Жа- рым ғасыр», «Елу жылдан соң», «Жарым ғасыр соңында», «Жарым ғасыр еткен соң», «2010 жылда» атты варианттары жарыса қатар тұр. Қаһарманға келсек, бәрі де «Дос - бедел достағылар» - сол есім, сол адамдар. Пьесаның дәл қашан жазылғаны белгісіз, жазушы ешқандай дата қоймаған. Бірақ бұл мәселені айқындауға болатын бірнеше мүмкіндік бар. Біріншіден, «Дос - бедел досты» 1957 жылдың соңғы айларында бітіргенін Әуезов «Қазақ әдебиеті» газетінің 1958 жылғы жаңа жылдық анкетасына берген жауабында айтқан болатын. Екінші-ден, тұңғыш спутник қазан айында, ал бортында ит бар спутник қараша айында ұшырылды. Бұл да 1957 жылы. Үшіншіден, Әуезов қолжазбасынан мынаны оқуға болады: «Спутник орбитаға шыққан кезде тыныс жиілігі әуелгіден үш-төрт есе артты (иттің физиологиялық функциясындағы өзгерістер)». Мәтінде бұл жер орысша. Сөз жоқ, әлгі мәлімет спутниктер ұшырылғаннан кейін ғана айтылуы мүмкін. Сөйтіп жоғарыдағы жәйттерге сүйеніп, «2010 жылда» пьесасы «Дос - бедел доспен» бір шамада, 1957 жылдың соңында, космосқа әлі адам ұшпай тұрған кезде жазылған. «Дос - бедел дос» пьесасында әдейі шарттылыққа барып, бір адам басынан үш қоғамдық формацияны кешкендегі тағдыр-талайды суреттеген драматургтің қиялы енді болашақты көрсетуге ұмтылған. Жазушы тағы да фантастикаға қол созған. Әуезов суреттеуіндегі өмір 2010 жылы шындығы. Жарқын шуақты тірлік. Қырғын бомбамен ойран-ботқасы шыққан лақса жер емес, бәйшешекті өмір, жаңа бүршік атқан жұпар иісті жас махаббаттың құлақ күйі алысқа мегзеген ойлар, пікірлер таласы. Жазушының фантастикалық шығарма жазуға көзжұмбайлықпен күмп бермегені, әсіресе ғылыми-техникалық әдебиетті қаузағаны, спутниктер ұшыру мәселесіне бойлап көңіл бөлгенін көреміз. Ізденістерге барып, нақты техникалық мәліметтерді әдейі қарастырған. «2010 жылда» пьесасы төрт аяғынан тік бітіп тұрған драматургиялық туынды емес. Пролог аяқталған, кейбір суреттердің диалогтары жазылған. Барлығы сегіз сурет. Жазушы қара сөзбен кейіпкерлердің ара қатынасын айқындаған, сюжет желісін сызған: сезімдер шарпысуы, характерлер қақтығысының ұзын-сүре жолы тартылған. Қайталаймын, «2010 жылда» тәмамдалған пьеса емес, эскиз, ұлы жоба, пьесаның шала біткен түрі, жоспары. Аяқталмаған, бітпей қалған «2010 жылда» пьесасы бір жағынан Әуезовтің көп қырлы талантының жаңа сырларын ашуға кемектессе, екінші жағынан ғылыми-фантастикалық драматургияның соны жайлау, биік өрісін мегзейді. Бұл пьеса тұңғыш рет «Қазақ әдебиеті» газетінің 1958 жылы 11, 18 тамыздағы сандарында жарияланды, кейін Әуезовтің 12 томдық (1969, 10-кітап), 20 томдық (1983, 12-кітап) шығармалар жинақтарында, ал «2010 жыдца» пьесасы («Елу жыл еткен соң») 20 томдық шығармалар жинағының 12-кітабында жарық көрді. «М. О. Әуезовтің қолжазба мұрасында» сипаттапды (157-161-беттер).