Ділбас

Сөз мағынасын — тамақтан ауыратын ауру, баспаның бір түрі деп түсінеміз «... тәжірибелі малшылар — ділбас.. сияқты түйе ауруларын өз қолдарымен емдеп,... .».

Бір қызығы бұл сөзді орфографиялық сөздіктен таппадық. Бірде бірге, кейде қосылып жазылу себебі де соның салдары болса керек. Шын мәніеінде бірге жазу лазым сияқты.

Сөз төркінін түркі, әрі кетсе, тунгус-маньчжур тобына жататын тілдерден табуға болады. «Ділбас» сөзі, біздің ойымызша, екі түбірден біріккен: біріншісі — діл, екіншісі-— бас. Алғашқы сөзді осы бір буын тұлғасында тунгус-маньчжур тілдерінен кездестіреміз. Онда: дэл — ауру (тамақтың) мағынасында көрсетілген. Тек осы бір дерекке сүйеніп, «діл» тұлғасын «ауру» мағынасында көрсек, әрине, бұл ешкімді қанағаттандырмайды. Бұған қосымша, басқа түркі тілдерін былай қойғанда, қазақ тілінің өзінде «делбе» тұлғасында қолданылып бірде «жылқы ауруы», кейде «адамның денесін қыздырып ауыртатын ауру» мағыналарында кездеседі. Қазақ-тіліндегі тұлғада кездесетін айырмашылық — қосымшамен берілуі ғана (дел + бе => делбе). Көрсетілген деректер «діл» тұлғасы «ауру» мағынасын беретіндігіне толық айғақ.

Сөздің екінші түбірі «бас»—дыбыстық өзгерістерге душар болған кейбір түркі тілдерінде біздегі «тамақ», «өңеш» мағынасын беретін тұлғалардан пайда болған. Ұйғыр тілінде: боғуз — тамақ, өңеш, осы мағыналарда туваларда: боостаа, боску тұлғаларында айтылады.

Осы тілдердегі қай тұлға болмасын, қазақ тіліндегі тиісті дыбыс заңдылығына байланысты «бас» қалпына дейін өзгерген деуге болады. Мысалы, қазақ тілінде кейде сөз ортасында «г», «ғ» дыбысы түсіріліп те айтылады. (құм/ғ/ан>құман, ки/г/із>киіз). Осы заңдылық бойынша ұйғыр тіліндегі «боғуз» қазақша «бас» тұлғасына дейін жеткен немесе тува тіліндегі соңғы қосымшалар түсірілген: боғуз => бо/ғ/уз => боуз => боз =>бос => бас немесе боску>бос>бас. Осы деректер бойынша, «ділбас» — «тамақ ауруы» (діл — ауру, бас — тамақ).