Дәм

ДƏМ / ДӘМ-ТҰ3 - ас, тағам, тамақтың жалпы атауы.

Дәстүрлі ортада Д.-нен артық, Д.-нен қадірлі нәрсе жоқ. Д. - өмір нəрі, тіршілік көзі. Барлық заттық құндылықтардан бағалы санап, «Арпа, быдай ас екен, алтын-күміс тас екен» деп айтқан қауым еткен еңбек, төккен термен келетін Д.- ді аяқасты етпеген, керісінше обал болады, дəмнің киесі атады деп қастер тұтқан. Д. адалдықтың, ақ-ниеттің баламасы болып саналады. Қазақ қоғамында Д.-ге қатысты наным-сенімдер мен ырым-жоралғылардың бірегей жүйесі қалыптасты.

Дәм-тұзы жарасу, дәмдес болу, дәмге шақыру деген тұрақты сөз тіркестері тіршіліктегі адамдар қарым- қатынасындағы жақындықтың ерекше бір қырын айқындайды. Көп жылғы аралас-құраластық негізінде бір-біріне әбден кірігіп, үйлесім тапқан сыйлас көршілерді, сарысүйек құдаларды және т.б. «дәм-тұзы жарасқан адамдар» дейді. Сондай-ақ отау көтерген жастардың тату-тәтті өмір сүруін де дәм-тұзы жарасқан деп сипаттайды. Ал, керісінше болса (ажырасып кетсе) дәм-тұзы жараспады дейді. Д.-нің жеке адамдар арасындағы қарым- қатынастарды ғана реттеп бекітіп қоймай, ру-тайпалық ынтымақтастықты, қарым-қатынасты нығайтатын, жақындастыратын қызметін байырғы ортадағы көш барысынан көруге болады. Көш жолындағы ауыл адамдары ауыл тұсынан өтіп бара жатқан көштің алдынан шығып Д. татқызады. Ерулеп жатқан көшке Д. апару жоралғысын жасайды. Сондай-ақ көшіп келіп қонған ауылды ерулікке шақыру сияқты жоралғылар Д.-нің тағы бір үлкен қырын аша түседі (толығырақ қ. Дастарқан; Ерулік; Көш). Қазақтың «Адам айдаса бармайсың, дәм айдаса қалмайсың» деген сөзі бар. Мұндағы дәм айдау, сол тәрізді дəм жазу, дәм тарту деген сөз қолданыстары байырғы наным-сенімге байланысты туған. Яғни «Жаратқанның бұйрығымен болады», «бұйрық болса, қай жердің болса да Д.-ін татасың» дегенді білдіреді.

Өміріне төнген қандай да бір қауіптен аман қалып, сау-саламат күйде болған адамды татар дәмі бар екен, ырзьіғы бар екен деп, ал қайтыс болған адамды, жас та болса, татар дәм-тұзы таусылған екен дейді. Яғни қазақы пайым бойынша, адам дүниеге келгенде өлшеулі ғұмырындағы татар дəмі маңдайына (пешенесіне) жазылған, дəмі-тұзы таусылған адам бақи дүниелік болады. Демек, дəм, дәм-тұз адам баласының Жаратқанның қалауымен мөлшерленген ғұмырының символы рөлін де атқарады.

Қазақ ұғымында Д.-ді ысырап етіп, қадір-қасиетін бағаламаған адам оның зардабын тартып, Д.-нің киесі ұрады, кепиеті атады. Ал бұндай жағдай қоғамдық сыйпат алса, «жұт әкеліп, ашаршылық, жоқшылық, тапшылық болады» деп жамандыққа жориды (қ. Кешіст). Дәстүрлі ортада Д.-нің киелі қасиеті бар деп түсінілген. Сол себепті аралас-құралас өмір кешіп, дəмдес-табақтас болған адамнан жамандьқ көріп, зəбір-жапа шеккен адам дәм-тұзым атсын, дәм-тұзыма тапсырдым деп налып, күйініш білдіреді.

Жол жүрген жолаушы болсын, бір нəрсе сұрай келген көрші болсын үйге келген адамға үй иесі қандай да бір дәм ұсынуы керек. Адам одан бас тартпай, ауыз тиюі парыз. Үй иесінің мүмкіндігіне қарай ұсынған дəміне астамшылықпен, менсінбей қарау үлкен әбестік болады. Өйткені қазақы түсінікте дәмнен үлкен ешнәрсе жоқ. Сондықтан келген адам Д.-ге қатысты әдеп нормаларын сақтауға тырысады. Ауыз тиіп қана қоймай, түстеніп, қона жататын қонақтарға олардың мәртебесіне лайық кәделі дəмі болады. Атақты Біржан сал жолаушылай келіп, кедейдің үйіне түстенген екен. Өзінің мәртебесіне лайық кəделі дəмін күткен Біржан сал үй иесінің ұсынған қара көжесін ауыз тимей, кейін қайырады. Сонда үй иесінің қызы тұрып: Жақсыньң жейтін асы жая мен жал, Шығады шын қырсықтан нақ сендей сал, Дәмнен үлкен дүниеде еш нәрсе жоқ, Көжеге кекіреймей ерніңді мал! - дегенде, тосыннан айтылған тапқыр сөзді күтпеген сал: Жетеді тоқсан жасқа ердің ері, Атандым ақындьқпен Біржан сері, Қарындас айтқан сөзің өтіп кетті, Көжеңді басып-басып әкел бері! - деп, көжені төңкере салған екен.

Дәм тату / Ауыз тию - дəмге қатысты жоралғы. Дəм үстіне келіп қалған адам немесе бір нәрсені сұрап, аньқтап білуге кірген адам асығыс болып, дəмге қарамайтын жағдайда дәстүрлі ортада қалыптасқан қуыс үйден құр шықпау қағидасы бойынша, дәмнен үлкен еместігін білдіріп, қандай да бір дәмнен ауыз тиіп шығады. Ұрыс-керіс болған кезде немесе жаулыққан кезде ғана дəмге қарамайды. Дəмге байланысты үйге шайнаңдап кіруге болмайды, ал керісініше, үйден шайнаңдап шығуға болады деген ырым Ш.Уəлиханов деректерінде кездеседі. Алыс сапарға шыққан адам «тілегім орындалсын» деген ниетпен ауылдағы үлкен үйден дəм татып, бата алып аттанатын болған. Бұл қарашаңырақтың киесі қолдайды деген сеніммен байланысты. Дәстүрлі ортада таңғы нәсіп Тәңірден деген түсінік бар. Сондықтан таңертеңгі ас үстіне келіп қалған адамға дастарқаннан дəм татқызып аттандырған. Соған орай келген адам да дəмнеп ауыз тиіп кетуге міндетті болған. Таңертеңгі асты тастама, кешкі асқа қарама деген тұрақты сөз орамы осы ғұрыпқа байланысты қалыптасса керек.

Үйіне келген адам дүұшпан болса да үй иесі дəстүр бойынша дəм ауыз тигізбей шығармайды. Осы ғұрыпқа байланысты халық аузында үйге кірген жыланға да ақ құйып шығарады деген сөз бар. Жоғарыда аталған жөн-жоралғылар дәмді қасиет тұтып, киелі санаудан туған дүниетанымдьқ көзқарасты бейнелейді. Сөйтіп, дәм-түз жоралғысы қоғам мүшелерінің арасындағы жарасты қарым-қатынастың орнығуын реттеп отыратын дәнекерлік қызмет атқарған.