Дөңбектей

Түсіндірме сөздік бойынша — дөңбек сияқты (жуан ағаштың үлкен кесіндісі, түбірі). «Ауырған баланың бойы ұзарып, жансыз дөңбектей икемге келмейді» (3. Иманбаев, Солма гүл).

Э. Севортян бұл сөздің «дөң», «төнгек», «төңеш» және «дөңбек» сияқты төрт түрлі тұлғасын көрсете отырып, олардың бірқатар түркі тілдерінде — дөң, ағаш түбірі, бұдыр, жота, ісік, барабан, төбешік және т. б. мағыналарда қолданылатынын әңгіме етеді. Тағы бір деректерді қарастыра келгенде, түркі тілдерінде мұның «дөңмек» тұлғасымен бірге «сан» (адам, хайуан мүшелерінің бірі) деген мағынасының барлығы назардан тыс қалған. Мысалы, «дөңмек» тұлғасы, тува, тофа, алтай тілдерінде «сан» мағынасында көрінеді.

Біздің топшылауымызша, көрсетілген түбірлердің алғашқы мағынасы «бұлтию» болып, тұңғыш мағынасы — адам аяғының сан бөлігіне арналған болса керек. Тарихтың даму заңдылығы да осы ойымызды қостайтын тәрізді. Өйткені адам баласы ең алғаш атау беруді өз мүшелерінен бастаған деу ойға сиымды келеді. Әрі «дөңбек» атауын санға меншіктеуі де белгілі бір себеппен байланысты. Оның біріңшісі — аяқтың бұл бөлігі, басқаларға қарағанда жуан, дөңестеніп көрінуі, екіншісі — адамның, хайуанның басқа денесіне оның тірек бола аларлық қасиеті. Соңғы себепті қосып отырғанымыз — моңғол тілінде «дөң» тұлғасы белгілі бір заттың тіреуі, төменгі жағы дегенді аңғартады. Осы деректерге сүйене келіп, «дөңбек» сөзінің тұңғыш мағыналарының бірі — адам және хайуан мүшелерінің бірі — санға меншіктелген де, қалған мағыналар туынды деп қараймыз. Әңгіме болып отырған «дөңбектей» түлғасы сын есім жұрнағы -тей арқылы пайда болып, белгілі бір заттың жуандығын, жұмырлығын адам не хайуан санына салыстырудан туғандығы байқалады.