Евгений Николаевич Вилесов

Евгений Николаевич Вилесов (1932 – 2017 ж.т., Ресей, Пермь облысы Кудымкар қ.) – Қазақстан Республикасы мен ТМД елдерінің ең көне және жетекші гляциологтарының бірі, география ғылымдарының докторы. География, жерге орналастыру кафедрасының профессоры және Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің кадастры.

Ол 1932 жылы 4 тамызда Ресейдің Пермь өлкесінде дүниеге келген. А. М. Горький (Свердловск, Қазіргі Екатеринбург) атындағы Орал мемлекеттік университетінің география факультетінің студенті болып жүргенде 1951 жылы Циркумполярлық экспедиция кезінде ол әйгілі Мәскеу мұздықтарын зерттеуші Л.Д. Долгушинмен кездесті, ол оны гляциологиямен айналысуға "итермеледі". Үш жылдан кейін, ҚазКСР-ға география секторының шақыртуы бойынша ол Жоңғар Алатауының зерттелмеген дерлік мұздықтары бойынша экспедицияға қатысады, бұл тақырыпқа оның дипломдық жұмысы арналды (1955 ж.). 1957 ж. Е. Н. Вилесов Алматыға келеді, Қазақ КСР Ғылым Академиясының География секторының (қазіргі институт) қызметкері болады және өзін толығымен гляциология ғылымына арнайды. Ол өзінің ғылыми өсуіне ықпал еткен тұлға деп мұздықтарды зерттеу саласындағы өзінің ұстазы, ҚазКСР ҒА академигі Н.Н. Палговты санайды.

Осы уақытта география саласында Халықаралық Геофизикалық жыл бағдарламалары (МГГ, 1957-1959), содан кейін Халықаралық гидрологиялық онжылдық (МГД) және мұздықтардың тербелістерін зерттеудің халықаралық бағдарламасы бойынша мұздықтарды кеңінен зерттеу басталады. Е. Н. Вилесов осы зерттеу процесіне белсене қатысып, қар жамылғысының диагенезінің ерекшеліктерін, мұз қабаттарының температуралық режимін зерттеген. Іле Алатауындағы (Солтүстік Тянь-Шань) Тұйықсу мұздығына салынған бес ұңғымада, олардың біреуі 53 м тереңдіктегі моренаға жетті, үш жыл ішінде әр түрлі тереңдіктегі мұздың температурасын 85 мыңнан астам өлшеу жүргізілді, бұл барлық басқа таулы және полярлық аймақтарының мұздықтарындағы өлшемдердің санынан екі есе көп. 1962 жылы әлемдік гляциологиялық тәжірибеде тұңғыш рет Іле Алатауының ең биік шыңдарында, соның ішінде Талғар шыңында (4978 м) мұзды бұрғылау және термозондтау жүзеге асырылды. Мұндай өлшемдердің қайталануы екіталай деп болжауға болады. Мұз бағанындағы температура туралы үш томдық мәліметтер MGG жылнамасына енді.

Бұл зерттеулердің қорытындысы "Іле Алатауының мұздануы" (М., Ғылым, 1969, Н. Н.Палгов, К. г. Макаревич және т. б.) атты күрделі монографиясы, сондай-ақ 1969 жылы Мәскеудегі КСРО Ғылым академиясының география институтында қорғалған "Іле Алатауының мұздықтарының жылу режимі"кандидаттық диссертациясы болды.

1966 жылы Е.Н. Вилесов Қазақстан мұздықтарының каталогын құру жөніндегі жұмысқа қосылды, аэрофототүсірілім материалдарының көмегімен топографиялық карталардағы 1500-ге жуық мұздықтардың суреттерін зерттеу және түзету үшін елдің аз зерттелген мұздық аудандарын далалық және камералдық жағдайларда егжей-тегжейлі зерттеді. Ол каталогтың Алтай мен Саурдан Батыс Тянь-Шаньға дейінгі барлық таулы – мұздық бассейндерін қамтитын жеті бөлігін дайындады және жариялады.

Осы жылдар ішінде Е. Н. Вилесовтың ғылыми қызығушылықтары одан да кеңейе түсті. 70-80 жылдары қар мен мұз тақырыптарын зерттеумен қатар (оның ішінде биік Медео мұз айдынында) ол мұздың жылу – физикалық параметрлерін, жылу өткізгіштігін, температура өзгергіштігі мен тығыздығын, мұздықтар массасының режимі мен тепе-теңдігін зерттеген. Сонымен қатар мұздың ағыны және оның таулы өзендердің жалпы ағынындағы рөлі, мұз түзілу процестерінің аймақтылығы және мұздықтардың ішкі қоректенуі, сұйық ағын жинақтау аймақтары, метеорологиялық факторлардың қар мен мұздың еруіне әсері, абляцияның атмосфералық құрғақшылықпен байланысы, палинология, мұз бен еріген сулардың химиялық құрамы, негізгі мұздықтар массасының тепе-теңдігін қалпына келтіру әдістемесін жасады.

Сол уақытта ол Іле Алатауының әртүрлі мұздықтарында гляциогидрометеорологиялық өлшеулердің өкілдік дәрежесін бағалап, мұздық бетіне өту кезіндегі температуралық өзгерістің шамасын анықтау бойынша 5 жылдық далалық эксперименттердің бірегей кешенін жүргізген болатын. Берілген эксперимент және т. б. зерттеулердің нәтижелері "Тұйықсу мұздықтары" монографиясында көрсетілген (Л., 1984, К. г. Макаревичпен және т. б.). т. б.).

Бұл ретте Е. Н. Вилесов Іле ғана емес, Жоңғар Алатауында, Өгем жотасында (Батыс Тянь-Шань), Күнгей-Алатауда, Алтайда (Берел мұздықтары), Памирде (аюдың пульсациялық мұздығы), Кавказда (марух мұздығы) экспедицияларға қатысқан және барлығы зерттеу барысында 3 қыстау және 45 дала маусымын өткізді. Бірақ, әрине, ең көп көңіл әрқашан Тұйықсу мұздығына аударылды, онда ол жыл сайын 50 жыл бойы бақылау жасап отырған, соңғы тексеріс 2014 жылдың тамызында болған.

Орал университетін бітірген (1955). Қазақстан Ғылым Академиясының география бөлімінде (1957–80, қазіргі География институты) кіші, аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді. 1981 жылдан ҚазМУ-да (қазіргі ҚазҰУ) доцент.

Шығармалар

Вилесов 200-ден астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 3 монографияның авторы.