Ежелгі Сайрам ескерткіші

Ежелгі Сайрам ескерткіштері – архитектуралық ескерткіштер. Шымкент қаласынан шығысқа қарай 12 км жердегі Сайрамсу өзенінің жағасында.

Қазіргі Сайрам ауылының орнында Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі – Исфиджаб кезінде осы аймақтың орталығы болған. Қаланың дәл қай уақытта салынғаны белгісіз. 8 ғасырдан бастап Исфиджаб Ұлы Жібек жолындағы сауда қаласы екені белгілі. 12 ғасырдан бастап Сайрам атауы тарихи деректерде жиі кездеседі. Осы ғасырдың басында Сайрамды Хорезм шаһы Мұхаммед талқандады. 13 ғасырдың аяғында қала қайта өркендеп, сауда-саттық, дипломатиялық қатынастар жүргізе бастайды. 15 – 16 ғасырларда Сайрам егіншілік пен ірі сауда орталығына айналады. 17 – 18 ғасырларда жоңғарлар қаланы бірнеше рет қиратады. Дегенмен, 1,5 мың жылдық тарихы бар Сайрам шаһарының қалдығы біздің заманға келіп жетті.

Көне қаланың шаһристаны қазіргі Сайрамның ортасында жатыр. Шаһристанның жобасы жердің бедеріне қарай біршама жақсы көрінеді, көлемі 30 га. Бүгінге дейін шаһристан қабырғаларының сілемі мен төрт жағындағы төрт қақпасының орнын, екі үлкен көшенің сүрлеуін байқауға болады. Көшелердің түйіскен жерінде қаланың орталық алаңы мен мешіт болған. Деректерге қарағанда, Исфиджабтың цитаделі болмаған сияқты. М.Е. Массонның «Көне Сайрам» деген еңбегінде цитадель қала қақпасының шығыс жағында деп көрсетілген. Қазіргі Сайрам кентінің орталық бөлігінің жобасы бұрынғы шаһристанмен дәлме-дәл келеді. Кент орталығында ортағасырлық сәулет өнерінің тамаша ескерткіштері сақталған. Мірәлі баба кесенесі Ибраһим ата, Қарашаш ана мазарлары, Абдул-Әзиз баб, Қызыр пайғамбар, Қожа Толығ, Ләтіп ата және Мұстафа ата ескерткіштері бар. Мірәлі баба кесенесі (11 – 12 ғасырлар) порталды-күмбезді, күйдірілген кірпіштен қаланған ғимарат, биіктігі 3 м, қабырғаларының ауданы 7,506,32 м. Портал кірпіштері өрнектеп қалау әдісімен белдеу түрінде әшекейленген. Ибраһим ата, Қарашаш ана мазарлары шамамен 11 – 12 ғасырларда тұрғызылған, кейін 17 ғасырда бұзылуы себепті қайтадан салынған. Екеуі де тарихта болған адамдарға – Қожа Ахмет Ясауидің әкесі мен шешесіне арналған. Жергілікті халықтың ішінде ерекше қадірленеді. Екі ғимарат та порталды-күмбезді, қыштан қаланған, шаршы пішінді, жақсы сақталған. Абду-л-Әзиз баб күмбезі – Сайрамдағы ең үлкен құрылыс. Үлкен порталдан, орталық бөлмеден, қатар орналасқан екі бөлмеден тұрады, төбесі күмбезбен жабылған. Хызыр пайғамбар мұнарасы негізінде құлаған мешіттің бір жақ мұнарасы болса керек, 17 ғасырға жатады, диаметрі 2,8 м, биіктігі 5,63 м. Ескі суреттерде мұнара конус тәріздес күмбезбен біткені, күмбездің астындағы аркалы ойықтар (азан шақыруға арналған, ғимаратқа ерекше сұлулық беріп тұрғанын байқауға болады. Мұнараның ішінде төбеге апаратын тар баспалдақ және кішіректеу оқ ататын тесіктер бар.

Қожа Толығ кесенесі (18 ғасыр) Сайрамдағы ең бір әдемі құрылыстардың бірінен саналады. Сыртқы, ішкі өлшемдері шаршыға жуықтайды: 6,44х6,30 м, биіктігі 7,15 м, күйдірілген кірпіштен қаланған. Сайрамда бұдан басқа да 11 – 18 ғасырлардың арасын қамтыған ірілі-ұсақты ескерткіштер көп. Негізгілері мемлекет қарауына алынған.