Ежелгі Қазақстан

Ежелгі Қазақстан — қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ортағасырлық саяхатшылар мен тарихшылардың еңбектерінде кездеседі. Олар өздері көрген немесе жергілікті тұрғындардан естіген ерекше заттар, бейнелер, ежелгі қалалар мен қоныстардың қалдықтары туралы жазбалар қалдырған.

Қазақстанның өткенін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға мән берген жарлықтары, сондай-ақ оның бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге жапсарлас жатқан Қазақстан жерін зерттеу шаралары маңызды рөл атқарды. Осы әрекеттердің нәтижесінде 1707 жылы С. Ремезов жазған «Сібірдің сызба кітабы» жарық көрді. Онда географиялық деректермен қатар, қазақ даласының археологиялық ескерткіштері туралы мәліметтер де келтірілген.

Келесі археологиялық қызықты мәліметтер 1733 жылы Сібірге академик Г. Ф. Миллердің басқаруымен жасалған бірінші академиялық экспедицияның есептерінде айтылған. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар Л. Делаклоер, И. Фишер, геодезистер А. Красильников, А. Иванов, М. Ушаков жұмыс істеген еді. 1768-1774 жылдары Еділ бойы, Орал, Сібір мен Қазақстанның тарихын, географиясын және ондағы халықтардың этнографиясын зерттеу мақсатымен ұйымдастырылған екінші академиялық экспедиция Қазақстанда археологиялық зерттеу ісін жалғастырды. Экспедицияға П. С. Паллас, И. П. Фальк, И. Г. Георги, П. И. Рычков, Х. Барданес сияқты көрнекті ғалымдар қатысты.

Жаңа зерттеулер барысында палеолит, неолит және энеолит дәуірлерінің жаңа ескерткіштері ашылды. Олардың ішінде Ертістегі Қозыбай қонысы, Маңғыстау мен Солтүстік Қазақстанның неолиттік ескерткіштері бар. Солтүстік Қазақстандағы энеолиттік Ботай қонысының қазбалары Қазақстанның жылқыны үйрету және болашақтағы көшпелі өркениетті қалыптастыру өңіріне кіретінін анықтады. Түрлі тұрғын жайлар, тас пен сүйектен жасалған көптеген көрнекті заттар табылды, олар Қазақстанның тас дәуіріндегі ежелгі тарихы мен археологиясын жаңа қырынан ашып көрсетеді.

Төрт мың жыл бұрын, қола дәуірінде, Қазақстан аумағында тарихқа андронов және беғазы-дәндібай мәдениеті деген атпен енген тайпалар мекендеген. Олар егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан, жауынгерлік күйме жасаған тамаша жауынгерлер болған. Ежелгі адамдар күймесінің бейнесін тайпалық қасиетті ғибадатханаларына айналдырған жартастарда сақтап қалған, ал ол ғибадатханалардың төбесіне көк аспан күмбез болған. Күн күйдірген қара жартастардың беттеріне адамдар би көріністерін, күн сияқты басы бар құдайлардың, ежелгі құдай бейнелерін көрсететін алып түйелер мен егіздердің бейнелерін қашап салған.

Қазақ даласының әр жерінде жатқан атақты жауынгерлердің қорғандары үйінділері мен сағаналарының алып көлемімен ерекшеленеді. Сарыарқа мен Арал өңірінің далаларындағы Түгіскен және Беғазы мен Дәндібай кесенелері мейлінше белгілі. Ол дәуірдегі адамдар тамаша жауынгер, бақташы және егінші болып қана қоймай, сонымен қатар таңғажайып металлург те болған. Олар коладан балта, пышақ, қанжар, сәндік заттар жасаған.

Ол кездегі адамдар қазіргі де пайдаланылып келе жатқан мыс кеніштерін игере бастаған, олар - Жезқазған және Саяқ мыс кеніштері. Бұл адамдар үлкен қоныстарда және қабырғалармен қоршалған, айналдыра ор қазылған ежелгі қалаларда тұрған. Қалаларды жауынгерлер мен қолөнершілер, абыздар мен егіншілер мекендеген. Бұл тайпалар Қазақстан аумағын мың жылға жуық - б.з.б. XVII ғасырдан б.з.б. IX-VIII ғасырға дейін мекен еткен.

Олардың орнына сақтар келген. Бұл халықты ежелгі парсылар солай атаса, қытайлар оны «се», ал гректер «скифтер» деп атаған. Олар көшпелі, жартылай көшпелі және егінші ел болатын. Бірақ олар ең алдымен тамаша шабандоздар еді. Дүниеде атпен шауып келе жатып садақпен атуды бірінші болып сақтар меңгерген. Қайтпас қайсар кісікиік (кентавр) бейнесінің үлгісі салт атты скиф және сақ адамы болған.

Б.з.б. VI-III ғасырларда сақтар өзінің тұңғыш мемлекетін құрып, оның орталығы Жетісуда, оңтүстік-шығыс Қазақстанда болған. Сақтардың патшалары бір мезгілде жоғарғы абыздардың рөлін атқарған. Сақтардың өз жазуы, мифологиясы және дүниежүзілік деңгейдегі үздік өнері болған, ол әдебиетте «аң стилі өнері» деп аталды. Сюжеттері - жыртқыш аңдар мен шөппен қоректенетін жануарлар арасындағы күрес. Сақтардың алтын мен қоладан жасалған үздік туындылары дүние жүзі музейлерінің экспонаттарын құрайды.

Тіл мәселесі де күрделі болатын. Б.з.б. І мыңжылдық ішінде Қазақстан тұрғындары көбінесе үнді-еуропа, үнді-иран тілдерінде сөйлеген деп саналса, қазір қола ғасыр тайпаларының, әсіресе сақтардың ішінде ежелгі түркі тілдерінде сөйлеген тайпалар болған деген пікір орнығып келеді.

Есік қорғанында «Алтын адам» көмбесінен түбіне 26 таңба ойып жазылған күміс тостаған табылды. Ол әлі оқылған жоқ. Бір ғалымдар жазба түркі тілдерінің бірінде, басқа біреулері ертедегі түркі тілінде жазылған деп есептейді. Бірақ қандай жағдайда болса да, орта ғасырлардағы және қазіргі қазақтардың бет пішіні мен тілі, олардың психологиялық стереотиптері, мәдениетінің, тұрмысы мен халықтық дәстүрлерінің көптеген элементтері сол кезде қалыптаса бастаған.

Б.з. І ғасырдың орта шені - қазақтар мен күллі түркілер тарихындағы аса маңызды ғасыр. Осы кезде этникалық орта өзгере бастайды - түркі тілдес тайпалар басымдық алып, олардың орталығы Алтай болады. VI ғасырдың екінші жартысында жазба деректерде «түрік» термині кездеседі (қытайша айтылуы - туцзюе, соғды тілінде - түрк).

Түрік ескерткіштерін археологиялық зерттеу оларды кейбір түрік тайпалық бірлестіктерімен белгілі бір дәрежеде салыстыруға мүмкіндік береді. Саян-Алтайда ертедегі қырғыздармен, ертедегі қыпшақтармен, ертедегі отыздармен салыстырылатын археологиялық мәдениет беліп көрсетілген. Өзара қырқыстар, тайпалық соғыстар, билік пен мал өрісі үшін күрестер барысында Қазақстан даласында өмір сүрген түрік тайпаларының бір бөлігі оңтүстікке - Орталық Азияға (түргештер, қарлұқтар, қыпшақтар, өзбектер, оғыздар, түрікмен-селжұқтар), Кіші Азияға, Кавказға (түрікмендер мен селжұқтар), Шығыс Еуропаға (қаңғар-печенегтер, қыпшақ-половецтер, түркі-оғыздар, қарақалпақтар) қоныс аударды.

VI ғасырдан XIII ғасырдың басына дейін Қазақстан аумағында моңғол шапқыншылығына дейін бірін-бірі ауыстыра отырып, Батыс-Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары, оғыздардың, қарахандардың, қимақтардың, қыпшақтардың мемлекеттері өмір сүрді. Моңғол шапқыншылығынан кейін XIII ғасырдың басында Моңғол империясының Жошы және Шағатай ұлыстары құрылып, сонан соң олар Ақ Орда, Моғолстан, ал кейіннен Қазақ хандығы болып өмірге келді.

Бұл мемлекеттердің бәрі аралас экономикаға ие болатын. Малшылар тайпалары егіншілер тайпаларымен көршілес тұрып, дала мен қала бір-бірін толықтырып отырған. Ерте және орта ғасырларда Батыс пен Шығысты - Жапонияны, Корея мен Қытайды Орталық Азиямен, Иранмен, селжұқтар мемлекетімен, Русьпен және Византиямен, Франция және Италиямен жалғастырып жатқан Ұлы Жібек жолының бойында Тараз, Отырар, Испиджаб, Талхир қалалары тұрған.

Ұлы Жібек жолының бойына би мен кескіндеме өнері, сәулет және музыка өнері таралды. Оның бойымен манихей және будда, христиан және ислам діндері келді, ал ислам діні VIII ғасырдан бастап басымдық алып, сонан соң қазақтардың да дініне айналды. XIV ғасырдың аяғы - XV ғасырдың басында Сырдария жағасындағы Түркістан қаласында бүкіл түркі тілдес халықтардың діни қасиетті орны - Қожа Ахмет Иассауи кешені салынды.

Қазақстан территориясында тұратын халықтар түрлі әлемдік өркениеттердің бағалы қазыналарын бойына сіңіріп, өз кезегінде оны шаруашылықты жүргізу мен мәдениетте жеткен жетістіктерімен: көшпелі тұрмысқа қолайлы киіз үй, аттың ер-тұрманы, соғыс өнері, қолөнері, кілем тоқу және күміс әшекейлері, сайын даланың жылқы шабысын еске түсіретін күмбірімен, әсем ән-жырымен байыта түсті. Мұның бәрі ертедегі және ортағасырдағы Қазақстан тарихының тұтастығы мен сабақтастығын анықтайды.

Жалпы томның мазмұны Еуразия құрлығының ажырамас бөлігі - Қазақстан өзінің сан ғасырлық бүкіл тарихы бойында Шығыс және Батыс өркениеттерінің этникааралық байланыстарының белсенді аймағы болғанын айқындайды. Табиғи және адамдар туғызған апаттардың қысымымен халықтардың ұлы көші-қоны, үлкенді-кішілі мемлекеттердің өрлеуі мен құлдырауы, қазіргі ұлттардың негізіне айналған түрлі халықтардың қалыптасуы, олардың дүниежүзілік мәдениет қазынасына қосқан үлесі - осының бәрі Ұлы дала мен оның халқы ойкуменнің шет аймағында емес, қайта Ескі дүниенің этникалық тарихының қақ ортасында болғанын дәлелдейді.

Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен Орта Азияның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда Андрон мәдениеті деп атайды. Ерте темір ғасыры дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар сақ тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар савроматтар тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті Мөде басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі тиграхауда сақтарының жерін мұра етіп алған усундер (үйсіндер) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар Қаңлы мемлекетімен шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер Қытай, Парфия, Рим және Кушан империясы сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

Ежелгі Қазақстанның мəдениеті

Рухани мəдениет

Табиғатпен етене жақын көшпелілердің өзіндік рухани мəдениеті қалыптасты. Көшпелілердің салт-дəстүріндегі табиғаттың үйлесімдігін сақтау, аруаққа бас ию, сөз қадірін түсіну, ата салты, ұлағатты қағидалары рухани мəдениеттің ерекше үлгілері болып табылады. Көшпелілердің бай фальклоры, аңыз əңгімелері болды. Оларда əлем, оның құрылымы туралы күрделі түсініктер сипатталған.

Дəстүрлі əлем бейнесі

Сақтардың əлемнің құрылымы туралы айқын түсінігі қалыптасты. Олар үш əлем:жер асты, орта - жер əлемі, жоғары - көк немесе аспанəлемі бар деп есептеді. Əлемнің төрт бұрышы - оң, сол, алдыңғы,артқы жағы болды. Сақтардың ғарыш туралы түсінігі Есіктен табылған сақ патшасының баскиімінде бейнеленген. Мұндағы ою-өрнектер үш бөлікке бөлінген. Қалпақтың етегін жиектей алтын таулар мен ағаштар бейнелеген. Тау баурайында жолбарыс, ешкі, басында - құстар, қанатты жолбарыстар бар. Баскиімнің алдыңғы жағына бщкіл аспан əлемінің бейнесі болып табылатын күн белгісі: қанатты аттар мен төрт алтын жебе салынған. Бұл Құдайдың үш əлемге билігін жүргізуінің ерекше белгісі болып саналады.

Мəңгілік өмір сүру идеясы, өлім мен өмір арасындағы күрес

Ежелгі көшпелілердің дүние туралы алғашқы қарапайым түсінігі, олардың дүниетанымы анимизм түрінде болды. Жанның денеден бөлінетіні, рух, жан туралы алғашқы түсінік - анимизм еді. Адамның жер бетіндегі өмірі "бұл дүние" (фəни) деп аталынды. Ал адам өлгеннен кейінгі жер астындағы өмірі "о дүние" (бақи) делінді. Бақи дүние "мəңгілік" деп білінді.