Енжар дыбыстар

Енжар дыбыстар

Қазақ тілінде енжар дыбыстарға езулік «ә» және еріндік «о/ө», «ұ/ү» ( «у»-дан өзге) дыбыстары жатады. Енжар дыбыстар қызыл түстпен берілді: олар 1-буыннан әрі жүрмейді. Дауысты «у» белсенді және барлық көріністе жазылады. Бірақ құрамында енжар «ұ/ү» дыбыстары болғандықтан, осында қарастырамыз. Бұл «ұ/ү», «у» дыбыстарының емлесі буын түрлерімен байланысты. Буын дыбыстарын шартты түрде былай белгіледік: А – дауысты, В – дауыссыз.

1. «А», «ВА» – ашық буын (Мысалы: ә-ке, жә-не).

2. «АВ», «АВВ» – тұйық буын (Мысалы: ұл, ұлт).

3. «ВАВ», «ВАВВ» – бітеу буын (Мысалы: бұл, бұлт).

Бұл буын түрлерінде «у» болмайды.

Сөз соңында «ұ/ү» болмайды, тек «у» болады.

Ескерейік:

1 Енжар әріптер 1-буында дауыссыздың алдында жазылады. Мысалы: әне, және, ол, өс, құн, күн.

Енжар дыбыстар 2-буыннан бастап кірме сөздерде кездеседі. Мысалы: кінә, күнә, сірә.

2 Енжар дыбыстар сингармонизм заңына бағынады. Мысалы: ұлы, бұлар, дұрыс, жолдар, осында – жуан; әне, әрине, және, бүгін, күнде, көрді, сөйле – жіңішке.

3 Еріндік «о/ө», «ұ/ү» 1-буында тұрып, кейінгі «ы–і» (кейде «е») дыбыстарының айтылуын өздеріне ұқсатады. Яғни, соңындағы «ы/«е» дыбыстары еріндік түрде айтылады. Мысалы: «осы» – «осұ», «ұлы» – «ұлұ», «өсім» – «өсүм»,«күні» – «күнү», «бөлек» – «бөлөк». Бірақ бұл ықпал «а» дыбысына жүрмейді – ол өзгермейді.

Енді енжар дыбыстарды жекелей қарастырайық.

«Ә»

Әдетте «ә» жуан «а» дыбысының жіңішке жұбы саналады. Бірақ «ә» 1-буыннан соң кездеспейді. Практикада «а» дыбысының жіңішке жұбы ретінде үнемі «е» дыбысы жүреді. Мысалы: ана, ене, аналар, әжелер, атаға, әкеге.

Жазылу емлесі:

«Ә» әрпі тек 1-буында дауыссыздың алдында жазылады. Өзге жағдайда кірме сөздерде кездеседі: «сірә», «кінә», «күнә».

Ескерейік:

1. «Ә» дыбысының соңғы көрінісі қазақтың екі сөзінде ғана кездеседі: «мәна», «жәну».

2. «Ә» жіңішке дыбыстармен үндеседі. Мысалы: «әнші», «әке», «әже», «тәте», «сәлем», «кінә».

3. «Ә» 1-буыннан кейін араб, парсы тілінен кірген сөздерде кездеседі. Мысалы: «сірә», «кінә», «күнә», «жүдә».

«О/Ө»

Жазылу емлесі:

«О/ө» әріптері тек 1-буында дауыссыздың алдында жазылады. Өзге жағдайда кірме және біріккен сөздерде кездеседі. Мысалы: орын, осы, қол, жол, орта, беторамал, өрік, көмек, Естөре.

«О/ө» әріптерінің жазылу емлесі 1-буында мынадай түрде кездеседі:

1. «А», «ВА» – ашық буын (Мысалы: о-ра, бо-ра, ө-те, тө-те).

2. «АВ», «АВВ» – тұйық буын (Мысалы: ол, оң, өс, өң, өрт).

3. «ВАВ» – бітеу буын (Мысалы: бол, сол, бөл, сөл).

Ескерейік:

1 «О/ө» әріптері 1-буында дауыссыздың алдында жазылады. 2-буыннан бастап кірме сөздерде кездеседі.

2 «О/ө» әріптері сингармонизм заңына бағынады.

3 «О/ө» әріптері ылғи 1-буында тұрып, кейінгі «ы/(кейде «е») дыбыстарының айтылуын өздеріне ұқсатады. Яғни, «ы–і», «е» дыбыстары еріндік түрде айтылады. Мысалы, «осы» – «осұ», «ұлы» – «ұлұ», «күні» – «күнү», «бөлек» – «бөлөк».

«Ұ/Ү»

«Ұ/ү» және «у» әріптерінің жазылу емлесі буын түрлерімен байланысты. Сондықтан буын түрлерін еске түсірейік:

1. «А», «ВА» – ашық буын (Мысалы: ұ-на, сұ-ра, ү-шеу). Мұнда «у» болмайды.

2. «АВ», «АВВ» – тұйық буын (Мысалы: ұл, ұлт, үн). Мұнда «у» болмайды.

3. «ВАВ», «ВАВВ» – бітеу буын (Мысалы: бұл, бұлт, гүл, сүрт). Мұнда «у» болмайды.

Демек, сөз соңында «ұ/ү» болмайды, тек «у» болады.

Ескерейік:

1 «Ұ/ү» әріптері 1-буында дауыссыздың алдында жазылады. 2-буыннан бастап кірме сөздерде кездеседі.

2 «Ұ/ү» әріптері сингармонизм заңына бағынады.

3 «Ұ/ү» кейінгі «ы–і» (кейде «е») дыбыстарының айтылуын өздеріне ұқсатады. Яғни, «ы/і», «е» дыбыстары еріндік түрде айтылады. Мысалы, «ұлы» – «ұлұ», «үкім» – «үкүм», «күрек» – «күрөк».

«У»

Сингармонизм заңы бойынша екі дауысты қатар келмейді. Бірақ дауысты «у» өзге дауыстылармен қатар келе береді. Өйткені дауысты «у» құрамында екі дыбыс (ұу/үу) бар. Бұл құрамда «у» дауыссыз. Сондықтан сингармонизм заңы бұзылмайды.

Мысалы: «уыс» – «ұу-ыс», «уақ» – «ұу-ақ»

Жазылу емлесі:

1. Сөз басындағы «А», «ВА» буын түрінде ”у” жазылады. Мысалы: у, шу. Мұнда «ұ/ү» болмайды.

2. Дауыстыдан соң дауыссыз ”у” жазылады. Мысалы: ау, тау, санау, сұрау. Мұнда «ұ/ү» болмайды.

3. Сөз соңында әрқашан «у» болады, «ұ/ү» болмайды.

Сілтемелер

http://predmet.kz/kz_laws_art/179-enzhar-dybystar.html Мұрағатталған 27 сәуірдің 2014 жылы.