Еркін Жұмағұлұлы

Еркін Жұмағұлұлы (1950-1995) - Сонау кеңестік кезеңдегі қайта құру дәуірі басталған тұста атамекен тарихының терең сыр бүккен қатпарларын қайта жаңғыртып, елі үшін еңіреп туған ерлер мен туған халқына от ауызды, орақ тілді өнерімен қызмет еткен би, шешендер тағлымын кейінгі ұрпаққа жеткізіп таныстыру ісінде аянбай еңбек етіп, көп тер төккен алаш ұранды азаматтардың бірі.

Еркін Жұмағұлұлы
Туған кездегі есімі	Еркін
Туған күні	25 маусым 1950 (1950-06-25)
Туған жері	Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданы, Қапанбұлақ ауылы
Қайтыс болған күні	19 тамыз 1995 (1995-08-19) (45 жас)
Қайтыс болған жері	Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданы, Үшбиік ауылы
Азаматтығы	Қазақстан
Ұлты	Қазақ
Қызметі	Партия комитетінің хатшысы
Әкесі	Жұмағұл
Анасы	Шәріпжамал
Жұбайы	Ирина
Балалары	Әсел, Назгүл, Алма,

Өмірбаяны

Туған, өскен өлкесі — ақындар мен абыздар елі, ұлылар мекені — Семей өңірі. Ол 1950 жылы маусымның 25 жұлдызында осы қасиетті құт мекеннің Жарма ауданындағы Қапанбұлақ ауылында дүние есігін ашыпты. Ата-анасы қарапайым шаруа адамдары болғанмен өнер десе ішкен асын жерге қоятын жандар екен. Әкесі Жұмағұл атақты Бөке кенішінде өмір бақи ұста болып өтіпті. Ұсталық өнер де жай адамға дарымайды. Екінің бірінің қолынан келе беретін кәсіп емес. Ертеден белгілі ырым бойынша ұсталық бақсылық өнердің бір қырына жатса, Жұмағұл ақсақал темірден түйін түйген шеберлігіне қоса өз жанынан өлең шығарып, еліміздің арғы-бергі тарихын жете білген шежіреші де болған екен. Әкесінің талант қырлары өсе келе Еркін бойынан да табылып, ақындық жолға түсуіне қанат бітірді, туған өлке тарихын біліп зерттеуге құштар етті. 1968 жылы Көкпекті ауданының Биғаш ауылындағы В. В. Маяковский атындағы орта мектепті үздік бітірген жасөспірім туған ауылында жұмыс істеуді мақсат етіп, арман жолында Алматыдағы іргелі оқу орнының бірі — Қазақ ауыл шаруашылығы институтының агрономия факультетіне оқуға түседі. Институт қабырғасында жүріп ғылыми жұмысқа ден қояды, тәжірибелік істерге араласып, мол тағылым алады. Институт бітіргеннен кейін 1975-1977 жылдары Қазақтың егіншілік ғылыми-зерттеу институтында жұмыс істеп, тәжірибе жинақтайды. Қашан да болсын аңсары ауылға ауған азамат 1977 жылы шілдеде Семей облысы Жарма ауданындағы Үшбиік ауылына жол тартады. Содан бастап соңғы жиырма жылға жуық уақыты осындағы «Бірінші май» кеңшарында өтеді. Қатардағы агрономдық қызметтен кеңшардың партия комитетінің хатшысы қызметіне дейін өседі.

Еркін еңбек үшін жаралған жан болатын. Агроном болып күн демей. түн демей еңбек етіп, жартылай шөлейтті аймаққа орналасқан Үшбиік жерін құнарландыруға көп күш жұмсайды. Жердің шұрайлылығын жақсартып, астық өнімділігін арттыру мақсатында агроном-ғалым Еркін топырақ өңдеудің жаңа технологиясын енгізеді, бастау-бұлақтарға жақын су арналарының жиналу аумағын зерттеп, Семейдегі су шаруашылығы институтымен бірге Үшбиік даласына егістікті суару үшін арнайы бөгет салдырады. Бұл оның агрономдық талант қырлары болса, ұйымдастырушылық, басшылық қабілеті 1985- 1991 жылдары «Бірінші май» кеңшары (совхозы) партия комитетінің хатшысы болған кезде танылады. Осы жылдар аралығында білімін жетілдіру мақсатында өзі оқыған институттың экономика факультетін, тез жазу мақсатын көздеп стенографистер курсын бітіреді, кандидаттық диссертация жазуды да ойластырып, Семей, Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстары бойынша ауыл шаруашылығындағы экономика мен мал азығы өндірісі туралы қыруар материал жинайды. Бірақ парткомдық қызмет бұл жоспарын жүзеге асыруға мұрша бермейді. Қай істе болсын адалдықты бірінші орынға қоятын Еркін сол кездегі өте жауапты да қиын қызметтің бірі партия комитетінің хатшысы міндетіне құлай беріледі. Халық арасындағы бұқаралық насихат. идеологиялық жумыс, мәдени-ағарту іс-шаралары, толып жатқан басқа да ауқымды науқандық жұмыс көлемі жас парткомға үлкен сенім жүгін арқалатты. Жігерлі жас басшы ол сенім биігінен көріне білді. Алғырлығымен, терең білімділігімен жұртшылықты өзіне тарта біліп қана қоймай, еңбекші халықты соның ішінде, әсіресе, жастарды жаңа жарқын істерге талпындырды.

Еркін ел тарихы мен мәдениетінің білгірі, әрі үлкен жанашыры болатын. Өзі ширек ғасырға жуық уақыт бойы мекен етіп жумыс істеген Үшбиік ауылы — ұлы Мұхтар Әуезов тамсанып жазған, бір атадан он жеті ақын шыққан, одан кейінірек атақты Әріп ақын туып өскен өнерлі өлке екендігіне әркез сүйсініп, халық арасына тарата айтып жүрген іскер азамат нартәуекелге бел буып, еліміз тәуелсіздік алған 1991 жылы ауылда «Насихат» бұқаралық-мәдени орталығын ұйымдастырады. Осы орталықтың жетекшісі ретінде Аякөз, Жарма аудандарында өмір сүрген XVIII ғасырдағы ақындық поэзияның ірі өкілі Ақтамберді жырау, жеті атасынан бері билік үзілмей келген атақты би, қоғам қайраткері, ақын, шешен Ақтайлақ би Байқараұлы, XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің бастауында тұрған көрнекті ақын, ұлы Абайдың ұстазы Дулат Бабатайұлы, суырып салма айтыс өнерінің жүйріктері Сабырбай Ақтайлақұлы мен Түбек Байқошқарұлы, Абайдың талантты ақын шәкірті Әріп Тәңірбергенұлы және осы өңірден шыққан басқа жыр жампоздары мен өнер майталмандарының өмір деректері мен шығармаларын ел аузынан жинап, бұқаралық ақпарат құралдарында насихаттау ісінде ұйтқы болып, үлкен қажыр-қайрат көрсетеді.

«Насихат» бұқаралық-мәдени орталығы бұл жұмыстармен ғана шектелмей, осы ауылдан шыққан атақты ақындарды насихаттау ісінде көп еңбек сіңірген белгілі ғалымдармен, шежіре қарттармен кездесулер өткізеді. Әріп өмірі мен шығармашылығын зерттеген көрнекті абайтанушы-ғалым, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Қайым Мұхамедханұлы, атақты айтыс ақыны, әдебиет зерттеуші, шежіреші Қалихан Алтынбаев, жергілікті құймақұлақ қариялар, ауыз әдебиетін жинаушылар әрі шежірешілер Ғабділахмет Шәкерұлы мен Сіләмшайық Имаммұсаұлы сияқты абзал жандармен жылы жүзді кездесулер Үшбиік жұртының есінде әлі күнге дейін аңыз болып сақталған. Осындай игі істің басы- қасында қашанда Еркін жүрді. «Насихат» орталығы оның рухани перзенті сияқты еді. Осы киелі орынның қаз тұрып, ел ырзығы үшін қызмет етуіне ол бар жан-тәнін берді. Бала кезден жабысқан дертін де ұмытты. Өзі құрған орталыққа банктен есеп ашып, ауыл жастарының бос уақытын мәнді етіп ұйымдастыру үшін музыкалық аспаптар сатып алды, ауыл балаларына арнап музыкалық мектеп аштырды, жергілікті тұрғындар әдемі де сәнді киінсін деп іс машиналарын сатып алғызып, жас қыздарға жұмыс орындарын ұйымдастырғаны да белгілі. Атақты Ақтайлақ 6и мұрасы мен көрнекті ақын Әріп Тәңірбергенұлы шығармаларын насихаттап жарыққа шығарудағы Еркін еңбегі орасан зор. Екі ақын туындыларын іздестіріп Абайдың Семейдегі республикалық музей-қорығынан бастап Қытайдың Үрімжі қаласьінда Шьіңжан Қоғамдық ғылымдар академиясы ғалымдарымен байланыс орнатты. Ақтайлақ би мен Әріп ақын шығармаларын ел ішінен, Алматыдағы Қазақстан Республикасы Үлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасы қорынан тірнектеп жинап, Үшбиік орта мектебінде өзі ашқан Ақтайлақ би музейіне тапсырды. Тіпті Қайым Мұхамедханұлының жеке қорында сақталған Әріп шығармаларының қолжазбасын ғалыммен арадағы ұзақ келіссөзден кейін арнайы алдырып, ұрпақ игілігіне жаратты.

Еркіннің бұл еңбеғі еш болған жоқ. 1991 жылы Алматыда «Журналист» баспасынан алғаш рет «Ақтайлақ 6и» кітабы жарық көрді. Атақты би туралы аңыз-әңгімелер мен оның биліктері, айтыстары, өлең-жырлары топтастырылған және соңында Ақтайлақ би жазып кеткен шежіре нұсқасы берілген бұл жинақты дайындап, жеке кітап етіп бастыруды ұйымдастырған Еркін екенін ерекше айту қажет. 1992 жылы мамыр айында Үшбиік ауылында осы кітаптың тұсау кесер рәсімі өткізіліп, 6и аруағына арналып ас берілді. Бұл игі істің де басы-қасында Еркін жүрді. 1993 жылы Қазақ теледидарының бірінші бағдарламасы бойынша Еркіннің тікелей ұйымдастьіруымен «Ақтайлақ би» хабары көрсетілді. Бір сағатқа жуық уақытты қамтыған хабар артынша «Алатау» халықаралық телеканалы бойынша көрсетіліп, 1994 жылы екі бағдарлама бойынша қайталанды. Хабарға Ақтайлақ 6и мұрасын көздің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізуде еңбек сіңірген сұңғыла қарттар Ғабділахмет Шәкерұлы мен Сіләмшайық Имаммұсаұлы, аса көрнекті ғалым, әдебиет теоретигі, абайтанушы әрі әуезовтанушы академик Зәки Ахметов, фольклортанушы-ғалым Зуфар Сейітжанов және Еркіннің өзі қатысып, Ақтайлақ бидің ақындық, шешендік өнері, тағылымы мен өнегесі туралы кеңінен әңгіме қозғады. Еркін бастап алғаш рет жүзеге асқан бұл басылым кейін, 1999 жылы «Атасы асыл сөздің Ақтайлақ би» атты көлемді жинақ пен 2003 жылы Астана қаласында қалың көпшілікке арналған «Ақтайлақ би» кітабының жарыққа шығуына негіз болды. 1995 жылы 19 тамызда асыл азамат ұзаққа созылған ауыр науқасынан қайтыс болды. Денесі Үшбиік ауылындағы биік дөңге қойылған.

Өзі өлсе де артында өнегелі іс қалдырған аяулы жанның ғибраты мен тағылымы ұрпақ жадында мәңгі сақталмақ. Ақтайлақ би аруағына бағыштап алғашқы асты Еркін сияқты есіл ер ұйымдастырса арада он жылдай уақыт өткеннен кейін, 2001 жылы Ақтайлақ би мен оның әкесі Байқара би жерленген Сарыарқа ауылында әкелі-балалы билердің кесенесі тұрғызылып екеуіне арналып Халықаралық ғылыми- теориялық конференция өткізілді, артынан үлкен ас беріліп, бәйге ұйымдастырылды. Бұл да, Еркін бастап кеткен өнегелі істің өнегелі жалғасы еді. Өмірін өлеңмен өрнектеп өткен, оның әлемін насихаттап кеткен Еркін өзі де ақындыққа бой ұрып, талант қырын танытыпты. Біз білетін басшы Еркін, агроном-ғалым Еркінді кеш те болса ақын Еркін деп мойындадық. Ақындық әлеміне бойладық та артында қалған өлеңдерін барладық. Төгіліп тұрған жыр жолдары. Буырқанған шабытпен шыққан өлең шумақтары көп, көңіл-күйдің кірбің шалған тұстарында ойға түскен ұйқасы шалалау шумақтар да аздап кездесіп қалады.

                 Бала кезден қанымда болса дағы.
                 Келгенде отыз сегізге ілікті өлең.
                 Қыдыр қонған он жеті ақын ауылынан,
                 Су мен дәмі бата болып дарыды ма,
                 Ақындар әлеміне кіріп келем...

деп езі жырлағандай, ақындықты қырық жасқа тақаған шағында кеш бастаса да, айналдырған бес-алты жыл ішінде жүрек түкпірінен суырылып шыққан жарасымды жырларын жазып кетіпті.

Ақын туьіндылары арасында ел құрметтеген адамдар мен жақын араласқан дос-жарандарға шығарған арнау өлеңдер мен туған жер, ауыл туралы жыр-толғаулар, әзіл өлеңдер, тілек жырлары, бата өлеңдер мен ән өлеңдері де бар. Солардың ішімде өзі тұрып қызмет еткен Үшбиік ауыльі мен оның адамдары туралы жүрекжарды жыр жолдарының орны бір бөлек. Тіпті Үшбиік туралы екі ән өлеңін шығарыпты. Өнерлінің елі-ай, Даласы мен белі-ай. Маған ыстық қашан да Үшбиіктің жері-ай деп қайырылатын ән жолдары Еркіннің өзі өскен ауылға деген перзенттік суйіспеншілігін білдіріп, Үшбиік жұртшылығының әнұраны іспетті халықтық әнге айналғаны қашан. Әнін жазған да жай кісі емес. Елін сүйген Еркіннің сонау Алматыдан арнайы шақыртып, ауылына қонақ қылдырған атақты композитор Марат Ілиясов есімін кім білмейді?

Поэзия әлеміне жігіт ағасы шағында үңіліп, жыр сапарына жаңа түскен Еркін аз уақыт аралығында өлең өлкесінде өзіндік өрнек қалдыра біліпті. Ұлтжандылық пен отансүйгіштік сезімге толы өлең-жырларымен катар өзі айтқандай қисса тәсілімен жазған «Аяз 6и» дастанының орны бір бөлек. Атақты халық ертегісінің ізімен шығарылған қисса-дастанды автор «Даналық сүйгіш бүлдіршінге армаймын!» деп бастап, эпиграфта «Аяз би» ертегісінің даналық үлгісін ел тарихының кешегі, бүгінгі, ертеңгі ісіне өнеге етеді. Дастанның төрт бөлімі де оқиға желісінің қызықтылығымен, нақышты өлең жолдарымен оқырманды баурап алып. басты кейіпкер Жаманның, яғни Аяз бидің көрегендік, данышпандық қасиеттеріне тәнті етеді, эпилог бөлігінде Аяз би өмірін кейінгі ұрпаққа тағылым етеді. Еркіннің қай өлең-жыры, термесі мен толғауы болсын, тәрбиелік, тағылымдық мән-мазмұнымен, өзіндік көркемдік өрнектерімен, тақырып ауқымдылығымен мағыналы да терең ой пернесіне құрылған Термелерінде Ақтайлақ би сияқты толғанып жыр төксе, өлеңдерінде Абайша ой саралап, Әріпше қиялға ерік береді. Бұл да жас ақынньің ұлылардың өлең өріндегі ізіне еліктеуден туған ойшықты жыр жолдары болар. Қалай десек те Еркін артына өзіндік ақындық із қалдырып. өлеңнен ескерткіш салып кетті. Сүйікті қызы Әселдің әке мұрасын жинап, жеке кітап етіп құрастыруы да абзал азамат, асыл жар, аяулы әке болған ел перзенті Еркін Жүмағұловтың ақындық талант қырын айшықтаған ескерткіш-белгі іспетті. Өзі өлсе де өлмейтұғын артына сөз қалдырған асыл адам бейнесі осы жыр жинағымен ел есіңде сақтала береді.

                                                                                                    Серікқазы Қорабай, 
                                                                                                    филология ғылымының кандидаты

Есте қалған сәттер

І Алғашқы «Дамба»

Еркін Жұмағұлұлы екеуміз ұмытпасам, Бірінші май совхозына қарайлас келдік. Білем, бір күні совхоз директоры Биахмет Рахымбайұлы Жампозов, маған «ауыл мен қызылжал, қыстағының арасына дамба жасап, жазғы тұрымғы қар суын боғесек ауыл малына бұзау, торпақ, қозы лақ дегендей жақсы жайылым болар еді. Осыны жаңа келген агроном жігітпен ақылдасып көрші. Дұрыс деп тапсаңдар, Аякөздің барлық мекемесін білесің, осына салуға қабілетті, дұрыс техникасы бар мекемемен келіс»- дегені.

Еркін екеуміз ертесіне Аякөздің ДЭУ-545 деген мекемесімен келісіп күнін белгілеп қайттық. Келіскен уақытта техникалар келгенімен «Нивалир»- қондырғысымен бағдарлап-белгілеу және оның есеп-қисабын жүргізетін мамандары еңбек демалысында болып, кісі таппай дағдарғанымызда ол қондырғымен Еркін жұмыс істей алатын болып шықты. Сонымен, айтпағым күні бүгінге дейін ел игілігін көріп келе жатқан осы дамба-бөгетінің атасы да иесі де Еркін еді. Өйткені соның жобалауымен салынды. Жұмыс біткенше басы қасында болып өзі басшылық етті. Ал мен ол кезде № 1 ферманың меңгерушісі едім. Менің міндетім Қызылжал қыстағындағы үйлерден механизаторларға жатын орнымен уақтылы тамақтандыруды ұйымдастыру болатын. Іс сәтті басталып, межелі уақытта аяқталды.

ІІ Лесфак

Әдеттегідей жұма күні барлық мамандардың қатысуымен, совхозда істелген апталық жұмыс қорытындыланып, келесі аптада істелер жұмыстар пысықталатын жиын басталды. Бір 5 минуттай уақыттан соң зоотехник Леспек жоқ екені анықталды. Совхоз директоры Жампозов Биахмет марқұм: «Ішіміздегі ең жасы сен екенсің Еркін , Леспекті тауып, жиын басталғаның айтып шықырып кел. Осында бір кабинетте отырған болар»,- деді. Орнынан лезде тұрып, лып ете түскен Еркін сәлден кейін келіп: Биахмет Рахимбаевич «Лесфак» еш жерде жоқ екен таба алмадым», - дегенде, бәріміз ду күлген едік. Ешнәрсеге түсінбей қалған Еркін абдырап, жалтақтап бізге бір, директорға бір қарап тұрып қалды. Елдің күлкісі басылған соң Биахмет марқұм:

«Еркін, сен айтқандай, оның аты «Лесфак»- емес кәдімгі қазақша ат Ілеспек ағаларының артынан ілесіп деген тілеумен қойған болар ата-анасы. Ұқтың ба бірақ сенің аузың дуалы болып, мына жұрт оны енді сен айтқандай «Лесфак» атандырып жүрмесе болды деп, қарқылдап күлген еді. Жарықтық.

ІІІ «Адыраспан»

Институтті бітірген інісі Алматыдан отбасымен келген болатын. Бірде, Еркін: «Төке-аға, сіз осы «Адыраспан» -шөбі жайлы білеріңіз, бар ма? Сол шөп біздің өңірде өсе ме. Сол шөпті танып айыра аласыз ба? - дегені. Мен: Еркін-ау, Адыраспанның төңірегіндегі сұрағың тым көп қой, оны қайтпексің? –дегенімде: «Білесіз бе менің інімнің аяғы ауырады , сүйектері шытынаған» -дейді. Бір емші «Адраспан шөбін әкелсең дәрі-дәрмек жасап берем айығасың деген екен». Содан ғой сұрағаным. Мен-білем деген кісі болмады бұл өңірде, сұрастырып- ақ жүрмін – деп мұңайған еді.

Мен ол шөпті білетінімді, және оны танитынымды айттым және оны емге пайдалану үшін осы қыркүйек айында жинап алатынын, күн көзінен көлеңке салқын жерде кептірілетінін айтқанымда, қуанған сәті әлі көз алдымда, күні кешегідей санамда жаңғырады.

Екі күннен кейін Еркіннің Уаз -469 машинасымен Үшқұмалақ Имаммуса, Ащысудың бойына жүріп кеттік. Бір болса сонда болар, өйткені ол шөп дымқылды сортаң жерде ғана өседі. Таулы, қыратты, құмды, шөлейт жерлерде өспейді. Сонымен барар жерге жеткенше, әңгіменің тиегі ағытылды. Осыдан 4-5 жыл бұрын, Ақшатауда тұратын, Сергиопальде 10 жылдық мектепте бірге оқыған Бейсеканов Сабыртай деген кластасымның бір аяғы кеміп аяқтың бақайларынан бастап қарайып тізеге жеткенін, дәрігерлердің оның аяғын кеспек болғанда отаға келісімін бермей «Алланың жазған тағдыры осы болса, шара жоқ, балаларымның қасында болып, Алланың аманатын- үйде бергенім жөн болар деп-қайтып келген ғой, Сабазың. Ол кезде оның жүруден қалған кезі еді. Сол азамат қазақ емшісінің шөптен жасаған дәрі- дәрмегімен жасаған ем-домының арқасында құлан таза айыққанын, 2 жылдың ішінде аяға қайта толғанын, ал өткенде оны Аягөзде базардан көріп, қалайсың әбден сауықтыңба десем, жарысың бар ма? – деп күлген еді. Сабазың осы Ащысуды бойлай Ақшатаудың «Ақтай» бөлімшесіне дейін баралық шөп кездеспесе, аржағында здың орталығы жақын, қарсы болмасаң сонда барайық. Дұрыстап таныстырайын. Оның қалай жазылған хикаясын өз аузынан естиік дегенімде қуанғанын көрсең ғой... Іздеп барған Сабыртайымыз есігінің алдында өрістен келген қойларын қуалап жүгіріп жүріп, бөліп алғанын көргенде, бұл кісі шынында да сіз айтқандай аурумен ауырған ба? –деп қайран қалды.

Бізді көріп, күле құшағын жая ұмтылған ол, құшақтасып амандасып, мені көтере сілкілей бастағанда, оны, «Әй, бізге де кезек бер енді деп», тоқтатқан жұбайы Сайлауқайша да арқа-жарқа әзілдеп, күліп амандаса мәз болысқан едік. Үйде шай үстінде Еркінді дұрыстап таныстырып, келген шаруамызды айттық. Ден қойып тыңдаған ол, онда бүгін менің қонағым боласыңдар. Ол шөп туралы одан дәрі – дәрмекті қалай қолдануды ем-домды қалай жасауды түгел айтып берем. Соңғы екі жылда шөп дәріні өзім жасағанмын деп сөзін аяқтай бергенде: Кәне, бата беріңіздер деп, бір бағланның алдыңғы аяғынан көтере жүргізіп алып келген баласы ли Аумин деп алақаның жайды. Бата беріліп бағланды союға алып кетті. Содан әңгіменің тиегі ағытылды дерсің. Мен Сайлауғайшамен бірге өткен жастық шаққа сапарлап барып қайттым. Ерекең мен Сабыртай астан кейін де ұзақ әңгімелесіп отырды. «Адыраспан» шөбі жайлы айтқан әңгімесін айта кетсек артық болмас: -Біз көп заттың мәнің жоғалтып алғандаймыз . Мәселен бұрын қазақтар үйге «адыраспан» іліп қоюшы еді. Қазір оны еріккендердің ермегі санайтындар өте көп. Яғни олар қазақ үйдің төрімен босағада іліп қойған адыраспанға көзі түссе, оны жай бір шөп деп қарайды. Қазақ бұрын адыраспанның қасиетті болатынын аңыз –әңгімелермен байланыстырған. Қысқаша тоқтала кетейін: - Әзіреті Оспан әскер бастап жорыққа аттанады. Жолда бір жерге түнейді. Түнде жаулары тыңшы жіберіп, байлаулы аттарын босатып, жан-жаққа қуалап, үркітіп жібереді. Түнімен сахабалар у- шу болып, аттарын іздейді. Оспанның атының шылбыры бір өсімдіктің түбіне оратылып қалады да өзге жылқылар сол араға жиналады. Оспанда серіктерімен жылқының талып жеткен кісінеген дауысы шыққан жаққа барса, бәрінің иіріліп тұрғанын көреді. Бәрі қуанысып аттарын ұстаса, Оспанның атының шылбыры беймәлім бір өсімдіктің түбі мен сабағына ілініп қалғанын көреді. Оспан оны дорбасына салып алады. Сол жорықта жолы болып, жеңіспен оралған ол, Мұхаммед (СҒС) пайғамбарға болған жағдайды баяндайды. Пайғамбар: - Бұл шөптің аты қалай? –деп сұрайды. Сонда Оспан:-мұны «Адыраспан»- деп атап едім дейді. Пайғамбар:- Жаратушы бұл шөпті себеп қылып, сендерді бір апаттан сақтапты. Бұдан кейін де бұл шөп менің үмбетіме игілікті қызмет етсін. Бойына кие дарып, қасиет бітсін- деп, аят оқып шөпке дем салған екен. Содан бері осы адыраспанға емдік қасиет дарыпты.

дейін жұрт оны «Оспанның Адыраспаны» деп атап келіпті. Адыраспанды жұлатын кезде:

Ассалаумағалейкум, Адыраспан
Атынды қойған екен әзіреті Оспан.
Пайғамбар дұғасыннан нәр алған соң
Өзіне келіп тұрмын мен алыстан- деп қасына барып,
Ассалаумағалейкум Адыраспан!
Киелі шөп аттапты әзіреті Оспан
Қажетің болмағанда басқа уақытта
Жеріңе Адыраспан аяқ баспан –дегеннен кейін жылады. Ал кетердегі айтар шумақты тарс есіме түсіре алмай отырмын. Ертесіне ерте тұрып, Сергиопольдің конторының алдына ағаш көшектерін отырғызған саябаққа барсақ қалың үйысып тұрып өскен іздеген шөбімізді тауып керегінше алып қайттық.

ІV –Қысқы ұйқы

Тағы бірде ұмытпасам зоотехниктердің кабинетіне қызу пікір талас жүріп жатқанының үстіне бармасым бар ма? Бас зоотехник Лесбек:

-Биыл, жылдағыдан 2000 бас артық барады. Қыстамаға, шөп жетпеуі анық. Ереке осы Сіз басқаратын растениеводтарды ұқпаймын. Бірер мың тонна шөп артық неге дайындамайсыңдар?- деп кәдімгідей ренішпен айтқанда: Ерекең:-уай Ілеке онда мені тыңда. Біз мына растениеводтар, жыл сайын дәңді дақылдардың жаңа сортын шығарып, жатамыз. Оның дәнін себер алдында кәдімгідей «Лазерь сәулесімен» ұйқыдан оятамыз. Сонда ол тез біркелкі өседі. Неге содан үлгі алмайсыңдар! Жаңа ештеңе ойлағыларың келмейді. Ұйқыдасыңдар сендер дегені. Мұнымен не айтқысы келді деп, бәріміз бір –бірімізге қарағанда: -Әрине сендер зоотехниктер айтыңдаршы іштерінде мені түсінгендерін бар ма?- деген де. Леспек: - өзіңде білмей тұрғандайсың ғой , айтпағынды дегенде. Ерекең : - Бәсе өзімде сендердің түсінбейтіңдерінді білгем. Айтпағым: Элементарный қарапайым дүние, тыңдаңдар. -Біздің биылғы дайындаған шөп,Қыстамаға енді он мың бас артық апарсаң да жетеді. Ол үшін, күйіктен өткен әрбір қойды бір ай жемдеген соң баздың ішіне подстилланы қалың салып, қойды жатқызып уколын салып, туарына бір ай қалғанша ұйқыға жіберіп, сонан соң тағы укол сап оятып алсаңдар-болмайма? Шөп-жем эконом, шығын аз. Шопандарың 3-4 ай демалыста,-рахмет! Аю, борсық-оларда жануарлар, олар өздері біліп, ұйқыға, өз еріктерімен барса, сендер принудительно ұйықтататыңдар. Ол үшін баспен жұмыс істеуді үйрену керек-деп. Күліп шығып кеткен еді. Ерекең туралы неше күн айтсамда айтарым таусылмас.

V- VI Бауы берік болсын!

Бірде Ерекең тез басып келе жатқанын көріп машинаны тоқтатып: Асығыссың ғой жәйшылық па? деп сұағанымда. Төке- аға, бүгін келінің Ура роддомнан шығушы еді. Соған баруға машинам оталмай, Әбден әлек боп, болмаған соң көшеге шыққан бетім, сізді көріп, Тоқтар деген үмітпен жіті басып келе жатқанымғой- дегені. Ендеше, отыр кеттік –деп Аягөзге тарттық. Барсақ, тек түске дейін ғана, «выписка» болады. Ертең келіңдер –деп көнер емес медбике қыздар. Қап,-деп қыздарды көндіре алмай тұрғанымызда кезекші дәрігер Қамаров Т.- марқұм келе қалып иманы жолдас болсын рұқсат беріп Ираны кішкентай шақалағымен алып шығып, үйлеріне әкелген едім. Тек балалардың қайсысы екені есімде жоқ. Есімде қалғаны таңға дейін, «бауы берік болсын» айтылып думандатқанымыз.

VI-VII Ерекеңнің қанатты сөздері

І. Шығар тауың биік болса, лақтырған тасың қашыққа түседі.
ІІ. Баланың сөзі билікке жарамасада, дауға жарайды.
ІІІ. Баталы сөз балаға азық.
ІV. Барын бағаламаған елге бақ қонбас.
V. Халық деген-ана

    Ана-деген-әйел

    Әйелдің – ары

    Халықтың – ары.

VIII Аққұдық

Бірде Ерекеңнің үйіне қонақ боп, жиені ме жоқ әлде немерелес бауырлары ма білмеймін. Бір жас жеткіншек ер бала келді. Ауланың ішіндегі егілген гүлдермен көкөністердің сабақтары құлап, әбден сусырап құлауға айналғанын көріп, флягін ала сала Аққұдық суға барса, су таратып құдықтың басында Түсіпхан деген азамат, сен кімсін? Суды қайда апарасың? –деп сұрақтың астына алғанғой. Тиісті жауабын алған соң ғана, флягіне су құйып беріпті. Бар жоғы 40 литр су жетпей қалып, қайта барса, сен жаңа алғансың енді саған бүгін су жоқ дегенде, спорттан мол хабары бар әлгі жігіт Түкеңнің қолынан шлангыны жұлып алып суын құйып ап шылангіні астауға тастай салған ғой қолына бермей. Оқыс қимылдан Түкең өз өзіне келгенше бұл фляг салған қол арбасын сүйреп кетіп қалады. «Таз ашуын тырнадан алады» демекші Түкең суға келіп кезегін тосқандарға ақырып- сөйлеп жатқанын, өзінің адресіне айтылғандарды үйге келген соң, Ерекеңмен Ираға айтқан-ғой. Енді бармаймын барсам шыдамай кетіп ананың басын жарып алам-деп отыра кеткен ғой. Қатты ренжіп ызаға булыққан Ерекең ентігіп экономистердің кабинетіне кіріп келіп, амандасқан соң жігіттер деп сол қолың көтеріп, мына бір өлең шумақтарын төгіп-төгіп жіберді де бұрылып шығып кетті. Арыстанбек, Тоқаң мен ұмытпасам төртіншіміз Қабайғой деймін. Әрқайсымыз әр шумақты тездетіп қағаз бетіне түсіріп едік. Арсыстанбек оны машинкаға бастырып 10-12 дана етіп, әр бір кабинетке бірден апарып холдағы шынының астына қойып келді. Түкеңмен Арыстанбек екеуі құрдас еді. Сол шумақтарды ұсындым:

Ауыз су

Үшбиік ежелден -ақ ел мекені,
Киелі 17 ақын мекендепті.
Торабы 9 жолдың болғаннан соң
Дүйім ел осы жерді мекен етті.

Қиямет ауыз судың мәселесі,
Табылмай келе жатыр оң шешімі.
Шөлдегі дуадақтай аузын ашып
Су іздеген жамағат әбігерлі.

Екі қол мықынында шіренеді.
Танауын көкке қарап шүйіреді.
Мардымсып әлде қандай кісіге ұқсап ,
Су таратқыш шлангасын үйіреді

Дембелше орта бойлы қалың бетті.
Төрт бақтау шартық қарын тым келбетті.
Ит жоқта шошқа үреді дегендей,
Кім қойған арсылдатып

Күрделі іс ауыз судың мәселесі
Басшының ел негізгі шежіресі
Ие болар Аққұдыққа кісі таппай
Япырай! қалай қойған мына итті!

Артыңда Ерекеңнің ізі қалды,
Жатталып ел аузында сөзі қалды.
Сондада ой толқытса жатпайтұғын
Ұрпаққа өнегелі белгі қалды.

Қазір Еркін де Арыстанбекте, Түсіпханда өмірден озып, бақилық мәңгі тыным алуда. Болған істі еш қоспасыз жазып еске алдым. Топырақтарың торқа, имандарың жолдас боп, қабірлерің нұрға толсын. Жаратушы ием, мәңгі бақи орындарыңнын пейіштен болуын нәсіп етсін. Қызметтес болған үзеңгілес ағаларың Төлеубек Жұмабекұлы. Үшбиік ауылы.

ӨЛЕҢДЕР ЖИНАҒЫ

АРНАУ

«Қыдыр қонған жер» дейді Үш Биікті,
Талай абзал қасиетіне бас иіпті.
Халқы ұйымшыл, пейілі-ақ, дәулеті мол,
Береке мен бірлігін ел сүйіпті.

«Ырысы мол жер» дейді Үш Биікті,
Талай адам құрметіне бас иіпті.
Дәстүрі ерен, ері жомарт, халқы тату,
Еңбегі мен ерлігін ел сүйіпті.

Тарихына ой жүгіртсек зейін салып,
Түседі еске небір ақын, небір алып.
Мұнда өтіпті-ау даналы сөздің зергерлерлері
Ақтайлақ, Сабырбаймен Түбек, Әріп!

Үш Биікте «Біріншімай» совхозы бар,
40 мың асылданған ақ қозы бар.
Шет елден мал алатын «Скотоимпорт»,
Темір жол, ет комбинаттың «подхозы» бар.

Алдына жан салмайтын шабаным бар,
Үлгі ісінен өнер тамған маманым бар
Еңбектерін паш еткізген арендада,
Айтқазы, Қабас пенен Аманым бар!

Дәріс тұтып, тәрбиесін жас ұғыпты,
Талантынан, тағлым алып, бас ұрыпты.
Тәлімгерлер – Төлеушайық, Құрманғазы,
Балқатаймен ағайынды Хасиевты!

Тұлға қылар, сіңген еңбек тек адамды,
Мақтан етіп құрметтейміз ветеранды.
Кеудесіне таққандары Ленин орден,
Кім білмейді Сіләмғазы мен Бек-ағаңды.

Бата алған ақ ниетті адамдардан,
Талай маңғаз, әр қызметке, аудан барды,
Аулымыз болды бүгін шын мәнінде-ей,
Мектебі лауазымды мамандардың!

Елден түлеп ұшқанның бағасы көп,
Толып аққан бейне дария сағасы боп
Амангелді, Уалхандар жүр басқарып,
Әнеки бір-бір ауыл ағасы боп.

Совхозым шығып жеке тарта озыпсың,
Кешегіден бүгін бір мәрте озықсың.
Ұмытпаймыз еңбегімен тәрбиесін,
Байырғы ауыл директоры Жампозовтың!

Қашанда елім қариясын сыйлап өткен,
Сан ұлы іске белін талай буған бекем.
Отанға еңбек, жаудан жеңіс, әперген,
Ауылымның қарттарына тағзым етем!

Ұлы іске Сәкең бізді бастай берсін!
Коллектив дәнекер боп костай берсін!
Экономика, әлеуметпен қатар дамып,
Тойлауға мүддесі бір достар келсін!

Іргеміз, біздің тілек, мықты болсын!
Қайта құру заманында жұпты болсын.
Совхозымыз күннен-күнге өркені өсіп,
Көктемгі «Наурыз тойы» құтты болсын!
9 наурыз, 1989

ҮШ БИІК ӘНІ

Әні: Марат Ильясовтікі
1. Берекелі ауылым
Жайлаған тау бауырын.
Тоғыз жолдың торабы
Қосқан дала тамырын

Қайырмасы:
Күннен күнге жайнаған,
Шаттық сазын ойнаған.
Таңқалдырған ісімен
Ауылымнан айналам.

Өнерлінің елі-ай,
Даласымен белі-ай.
Маған ыстық қашан да
Үш Биіктің жері-ай!

2. Батыр баба ұрпағы
Сәруар сөздің сұңқары
Түбек, Сабыр, Ақтайлақ
Әріп ақын шырқары.

3. Еске түссе жабығам,
Құдіретіңе табынам.
Мерекелі көркіңді
Қайда жүрсем сағынам.

4. Дәріптеймін жыр қылып
Дәстүрі мен бірлігін,
Мақтанышпен айтамын
Еңбегімен тірлігін.

7 тамыз, 1990

ӘРІП ТУРАЛЫ ӘН

Тағлым ап Ақтайлақтан, ұлы Абайдан,
Дулатпен ақын Түбек, Сабырбайдан
Шәкәрім, Көкбай ақын замандасы
Шықты Әріп, ұлылы орта, осындайдан!

Қалдырған өлең сөздің асыл затын,
Алты Алаш заманында білген атын.
Ұмыт боп ұрпағыңа оралдың ба?
Қайран ер, Әріп ақын, Әріп ақын!

Төгілер өлең дана өнерпаздан,
Сұлуды сүйсе жүрек қылған наздан.
Қызына, ақын Сара, Жетісудың –
Ғашық боп, мәңгі өшпестей, қисса жазған...

Еліне шоқ жұлдыз боп ерте туған,
Жеті жұрттың тілін біліп, ғылым қуған.
Әділдік, бірлік үшін жанын салып
Артынан ерткен шәкірт қалың нудан.

24 маусым, 1994

ЕЛ МЕН ЕР

(Аякөз ауруханадан)

Ер жігіттің басынан,
Не келіп не кетпейді
Ешқашанда жасыман –
Ерге ешкім жетпейді!
Ер басына іс түссе,
Нағыз досы қасынан
Жанын салып реттейді.
Өмір шіркін қаратар
Кейде бетін, кейде артын...
Еркімен жеңер парапар
Қиындықты ер парқы.
Ер жігітке күн туса,
Жігерлі жеңіп шығады.
Ел аға боп ұл туса,
Жанар елдің шырағы.
Алдына сеніп ел келсе,
Тауға балап, паналай...
Ел ағаға жарасар
Тұрса жерге қарамай...
Ұлы істер бастаса,
Ері елге сенеді.
Қолдау тапса жерінен,
Барма басқа керегі?!
Ердің ісі ұласса,
Мүддесімен елінің,
Көмегі зор құрассар,
Халық деген көлінің...

• * *
  

Ерікпенен жігерді,
Шыңдап ұста жігітім!
Үздірмейді күдерді,
Жоғалмайды үмітің!
Ақылменен ағалық,
Ер жігіттің егізі.
Рухыңменен еңсеңді,
Құратұғын негізі!

5 қыркүйек, 1990

ПОЛИГОНДАР ЖАБЫЛСЫН!

Тіршілігін тарылтқан,
Қасиетті даламның,
Нәубет қару жарылтқан,
Қасіретті алаң бұл!

Еліміздің талабы –
Сынақ мүлдем тоқталсын!
Жерімізде жаралы
Полигондар жоқ болсын!

Соғысқұмарлар ісін
«Тоқтат» деген алысып,
Қолда! бастаған Семей –
- Невада қозғалысын!

Барлық ұлты әлемнің
Қол ұстасып алайық!
Соғыс өртін даламның
«Өшір!» деп жар салайық!

7 қыркүйек, 1990

ҚАЗАҚ БАТЫРЛАРЫ

Солтүстікте Көкшетау,
Оңтүстікте Ұлытау,
Жетісу, Алтай, Қаратау,
Арал, Жайық, Маңғыстау,
Сары-Арқа ортасы
Бабам жайған жылқысын
Жазын жайлап, күз, қысын...
Көрсе дағы сан қысым,
Еш бермеген намысын,
Елім деген қаны үшін!
Жерім деген ары үшін!

Бұқар бабам аянбай?!
Жырлап өткен баяндай,
Қаракерей Қабанбай!
Қанжығалы Бөгенбай!
Шапырашты Наурызбай!
Жалайырдан Жоламан!
Керейден шығып Жәнібек!
Уақтан келген ер Баян!
Сан батырлар тағы көп,

Ту астына бәрі кеп,
Кіндік қаным төгілген,
Қуған жауды жерімнен!..
Қоныраттан Алпамыс!
Қара қыпшақ Қобланды!
Бабам жасап арпалыс,
Батырлықпен жауды алды!..
Қуып шеттен асырып,
Аманат қып тапсырып,
Бізге жерді сыйлаған,
Аруақты ер Бабам,
Бөліндірмей аңызын,
Ендігі келер ұрпаққа,
Қалдырып кету парызың!..

9 қыркүйек, 1990

ҚАЗАҒЫМ...

Бір-ақ атау басқа ұлтқа
Беріп өткен, қазағым...
Өзін ру мен жүздерге
Бөліп өткен қазағым...
Қилы-қилы жерінде
Заман болған, қазағым...
Сан апаттан тегінде
Аман қалған, қазағым...
Басқа түскен азабын
Жеңе алған, қазағым...
Тиген жаудың сазайын
Бере алған қазағым...
Төгем десе аямай
Көсіп берген қазағым...
Араздасса ағайын
Көшіп берген, қазағым...
Бір көргенде сырт көзге
Қарапайым қазағым...
Малын баққан, қорып жер
Қора, жәйін қазағым...
Отырғанды аңсаған
Іргелі ел боп, қазағым...
Татулыққа әрқашан
Мүдделі ел боп, қазағым...
Біріге алмай тұстасып –
Жүргені ғой, қазағым...
Ұзын сөздің қысқасы –
Күрделі ғой, қазағым...

20 қыркүйек, 1990