Ескендір Анонимі

Ескендір Анонимі– тарихи шығарма. Авторы — Му’ ин әд-Дин Натанзи. Парсы тілінде жазылған бұл шығарманың бізге 2 нұсқасы келіп жетті. Біріншісі Омар шейхтың ұлы, Әмір Темірдің немересі, 1409 — 14 жылдары Иранды билеген Ескендірге, ал өңделген, қысқартылған 2-нұсқасы Ескендірдің мұрагері, Әмір Темірдің үшінші ұлы Шаҝрухқа арнап жазылып, оған 1414 жылы Гератта табыс етілген. Соңғы нұсқаның қолжазбасы “Мунтахаб ат-тауарих-и Му’ ини” деп аталады. Әмір Темір заманындағы тарихи оқиғалар қамтылған бұл шығарманың мазмұнында Низам әд-Дин Шами, Шараф әд-Дин Әли Йезди сияқты сол заманғы тарихшылардың берген мәліметтерінен өзгешеліктер байқалады. Осыған байланысты және шығармада түркі сөздерінің көп ұшырасқаны себепті, кейбір зерттеушілер (В.В. Бартольд, О.Ф. Акимушкин) “Ескендір Анонимінің” авторы дерек көзі ретінде бізге жетпеген қандай да бір түркі тілінде жазылған еңбектерді пайдаланған, ал мұндай дерек көздері шағатайлық хандар тұсындағы көне түркі тіліндегі жазбалар болуы мүмкін деген болжам айтты. “Ескендір анонимі” Орталық Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістанның ортағасырлық тарихын зерттеуде таптырмас құнды дерек көзі болып табылады. Шығармада 14 ғасырдың басы мен 15 ғасырдағы Шығыс Дешті Қыпшақ, оның территориясында құрылған Ақ Орданың тарихы, сондай-ақ, 14 ғасырдың ортасы мен 16 ғасырдың басында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан (Жетісу) мен Қырғызстан территориясын қамтыған Моғолстанға қатысты бірден-бір жазба деректер мен тың мағлұматтар берілген. Шығарманы бірқатар орыс ғалымдары (Бартольд, А.А. Ромаскевич, Акимушкин, Г.А. Федоров-Давыдов, т.б.) зерттеп, ішінара бөліктерін “Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды” (М. — Л., 1941) және “Материалы по истории киргизов и Киргизии” (в. Қ, М., 1971) деп аталатын жинақтарда жариялаған. Бұдан гөрі толық нұсқасын 1957 жылы Жан Обен Тегеранда бастырып шығарған.