Жазбаша жәдігерлер
ЖАЗБАША ДЕРЕКТЕР өңдеу
Адамдар ерте кезден-ақ өмірде көрген-білгендері мен іс-тәжірибелерін кейінгі ұрпаққа қалдырудың түрлі жолдарын ойластырған. Сондықтан, олар мұның бірден-бір жолын жазып қалдыру деп танығандықтан, ендігі жерде жазуға деген қажеттілік күшейеді. Нәтижесінде, бұдан бес мың жыл бұрын сурет, шартты белгілер түрінде алғашқы жазу пайда болған екен. Ежелгі адамдар өз ойларын еркін жеткізу үшін әр сөзге немесе әрбір буынға бір сурет немесе бір шартты белгі қойған. Мысалы, жаңа тас дәуіріндегі адамдар тас тақтайшалардың бетін қашап бұғы, адам, жұлдыз, балта және ай мен күннің суретін салған. Мұндай тасқа қашап жазған жазуларды –пиктография деп атаймыз. Дегенмен тасқа қашап жазудың қаншалықты қиын екені белгілі. Сондықтан адамдардың жеңіл жазу түрлерін ойластыру барысында сына жазу үлгілері пайда болады. Тарихта осындай шартты белгілер негізінде ең көне жазу үлгісі – Шумер сына жазуы болып табылады. Осы жерде балалар, біздің ойымызда «сына жазу деген қандай жазу және ол қалай жазылған?» деген сұрақтың туындары сөзсіз. Ендеше сына жазудың жасалу және жазылу тәсіліне көз жүгіртсек, олардың бұл жазуға қыш тақталар мен қамыс таяқшаларды пайдаланғанын көреміз. Яғни, олар алдымен кеппеген саз балшықтан төрт бұрышты тақтайшалар жасаған. Содан соң оған құстың қауырсыны немесе қамыс таяқшалармен суретті таңбалар салады. Жазып болғаннан кейін қыш тақтаны отқа күйдіріп, кепкеннен соң қаттап жинап қойған. Мәселен, археологтар Ассирияның астанасы Ниневия қаласына қазба жұмыстарын жүргізу барысында өртенген сарайдың ішінен «қыш кітаптары» бар кітапхананы табады. Дегенмен, сарайдың өзі өртеніп кетсе де, ондағы кітаптар сол қалпында сақталып қалған.
Мазмұны өңдеу
Жазудың пайда болуы оны жазатын ыңғайлы материалды қажет еткені анық. Осыған орай, ертедегі адамдар жазу кезінде қыш тақталардан басқа, қайың қабығын, пергамент және папирустарды пайдаланған. Соның ішінде қайың қабығына жазу тәсілі ежелгі Русьте кең тараса, египеттіктер Ніл өзенінің таяз жерінде өсетін биіктігі 4-5 метр болатын папирус қамысын жазу мақсатында пайдаланды. Олар осы қамыс сабағынан жазу парақтарын дайындап, оны – «папирус» деп атаған екен. Ал, «пергамент» болса б.з.б ІІ ғасырда Пергам патшалығында аса мұқият өңдеу барысында бұзау терісінен алынатын жазу құралы болып табылады. Бір бұзаудың терісінен жазуға арналған 2-3 парақ пергамент дайындалған. Осылайша балалар, жазудың пайда болуы мен жазу құралдары жөнінен хабардар бола отырып, ендігі кезекте әлемде алғаш рет алфавиттің пайда болу тарихына тоқталайық. Жер бетінде ең алғашқы алфавит бұдан үш жарым мың жыл бұрын Финикия жерінде ойлап табылды. Бұл алфавиттің қазіргі алфавиттен ерекшелігі – онда дауысты дыбыстар болмаған екен. Дауысты дыбыстарды олар өздері қойып оқитындықтан үлкен қиындық туғызды. Сондықтан, оны әркім әртүрлі оқуы да мүмкін еді. Алайда, гректер финикиялықтардың осы алфавитіне дауысты дыбыстар қосып, бүгінгі таңда қолданылып жүрген әріптердің негізін қалаған. Балалар, жазба деректерге қатысты келесі бір бөліп айтатын әңгіме – қазақ жазуының қалай қалыптасқаны жөніндегі мәселе. Жалпы қазақ жазуы өзінің бастауын көне түркілердің руна жазуынан алады. «Руна» дегеніміз «құпия» деген мағынаны білдірген. Кезінде осы жазумен көптеген ескерткіштерге құнды мәліметтер жазылған. Солардың ішіндегі ең айқын үлгілері Солтүстік Монғолиядағы Орхон және Енисей өзендерінің аңғарынан табылған тас бағандардағы орхон-енисей жазбаларында көрініс тапқан. Кейіннен Орталық Азияға арабтардың келуімен қазақ жерінде ислам діні орнығып, қазақтар «араб жазуымен» жаза бастаған. Бұған мысал ретінде орта ғасырлардағы Жүсіп Баласағұн, Махмут Қашғари, Қожа АхметЯсауи тәрізді әйгілі қазақ ғұламаларының еңбектері осы араб графикасына негізделгенін айта аламыз. Осылайша он ғасырға жуық қазақтардың жазуына айналған араб алфавиті негізінде қазақ халқы өзіне баға жетпес мол мәдени мұра қалыптастырды. Алайда, XX ғасырдың басында, яғни 1929 жылы кеңес үкіметінің солақай саясатының нәтижесінде қазақ жазуы араб графикасынан латын алфавитіне көшірілді. Жаңа алфавитпен бірге қазақ халқының қаншама жылдар бойы араб графикасы негізінде қалыптасқан мәдениеті қоса жоғалып, қазақ халқы жазу-сызуды мүлдем білмеген қараңғы сауатсыз халық ретінде нақақпен көрсетілді. Осы ретте, қазақ ұлтының ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы араб графикасына негізделген қазақ халқына ең тиімді «төте жазуды» ойлап тапқан болатын. Өкінішке орай, бұл жазу қолданысқа енгізілген жоқ.
Маңызы өңдеу
Осылайша, кеңес үкіметі қазақ халқының сан жылдар бойы қалыптасқан мәдени құндылықтарын ешбір мойындамастан, сауатсыздықпен күрес науқанын жүргізді. Сөйтіп, қазақ халқы кеңестік саясат негізінде енгізілген латын алфавитінде жазуды үйренген болатын, алайда, қайтадан 1940 жылы орыс графикасына негізделген «кириллицаға» көшірді. Мінеки балалар, осылайша тарихқа көз жүгірте отырып, жер бетінде алғаш жазудың қалай пайда болғаны және бүгінгі таңда біз қандай алфавитті қолданып жүргеніміз жөнінде жазба деректер бойынша көптеген мағлұмат алдық.