Жалпы, жаяу-жалпы(лы)

Әдетте, көліксіз, өз аяғымен жүруді «жаяу-жалпы» немесе «жаяу-жалпылы» қос сөзі арқылы жеткізе береміз. «Жөнелдім жауды қуып содан былай, Ел қалды жаяу-жалпы шулай-шулай» (Байзақов). «Көшеден не құба жоннан салт атты, жаяу-жалпылы адам көрсек, үйге тығыламыз...» (Т. Оразов, Қаныш.).

Қос сөздің екінші сыңары—«жалпы» (жалпылы), сырт көзге, күнде қолданылып жүргендіктен мағына жағынан түсініксіздік тудырмайды. Бірақ оның алғашқы мағынасы неге нұсқайды, қос сөз құрамына қайдаң, қалайша келіп киліккендігін әркім біле бермесе керек. Егер түркі тілдерімен туыстас саналып жүрген моңғол, тунгус-маньчжур тобындағы тілдер дерегіне зер салсақ, «жалпы» (жалпылы) сөзінің алғашқы мағынасына жол табамыз. моңғол тілінде явган — жаяу; қалмақтарда «жаяу» мағынасын—«йовһн» сөзі береді. Ал тунгус-маньчжур тобындағы эвенкі, солон, нанай, маньчжур тілдерінде «жаяу» мағынасын түсіндіруде —«йавкан», «йауван», «йафқа», «йафаған» дыбыстық тұлғалары қолданылады. Сөздің алғашқы тұлғасы бір буынды және мағынасының өзгеше болғандығын да осы топтағы тілдер дерегінен білеміз. моңғолдарда яв — жүр, кет қалмақ тілінде йовх — жүру; Маньчжур тілінде «жүр, кет» мағынасын беретін сөз бұлардан да гөрі қысқара түсіп, «йо» тұлғасында көрінеді. Демек, «жаяу» мағынасын беріп отырған «явган» немесе «йафаған» сөздерінің алғашқы тұлғасы «йо», ал мағынасы «жүру, кету» етістіктерінен туындағанын көрдік. Тіліміздегі «жаяу-жалпы» қос сөзінің екінші сыңары моңғол, маньчжур тілдеріндегі «явган», «йафаған» сөздерінің дыбыстық өзгеріске түскен түрі деуден басқа жол жоқ. Мұндағы дыбыс өзгерістері тілдерге тиісті заңдылық бойынша жүргізілген. Біріншіден, түркі тілдеріне тән «л» дыбысы келіп қиліккен; екіншіден «в», «ф» дыбыстары қазақ тілінде «п» дыбысына айналған да, ең соңында, қазақ тілі өзіне тән жұрнақтардың бірін (-лы) қосқан. Сонда өзгеріс жолы былай болмақ: яв (ган) // йаф(аған)>яв // йаф>я(л)в // йа(л)ф>ялп // //йалп>йалп>жалпы( + лы) >жалпы немесе жалпылы. Бұл жерде басқа тілдерде сөз басында келетін «й» дыбысы казақтарда «ж» болып келетінін де ескердік. Түйіндей айтқанда, «жаяу-жалпы» қос сөзі мағына жағынан «жаяу» сөзін қайталау екен де, оны тұлғалық өзгеріске түсіріп тұрған моңғол, тунгус-маньчжур тілдерінің өте ертеден сақталған әсерінің ізі деп білеміз.