Жанкісі Басыбайұлы

Жанкісі Басыбайұлы (1772, Қарағанды облысы Ұлытау ауданы Қарағандысай бойы – 1849, Сыр бойы) — ақын, би. Найман тайпасының Бағаналы тармағынан шыққан. Басыбай аңшының шаңырағында дүниеге келген. Кейбір аңыз әңгімелерде Жанкісінің шын аты — Жанқиса және ол Қоқан хандығы әскерлерімен қақтығыста қайтыс болған делінеді. Жанқисаның жанама аты Жанкісі екенін Е. Бекмаханов та атап көрсеткен. Жанкісі шығармаларының көпшілігі сақталмаған. “Мақпал — Сегіз” дастанының үзіндісі, “Қоқан ханына айтқаны”, “Қожыққа айтқаны” толғаулары ғана жеткен. Жанкісінің “Қоқан ханына айтқаны” толғауы “Ай, заман-ай, заман-ай” жинағына кірген. Осы толғауында Жанкісі Қоқан ханын, оның салықшы бектерінің әділетсіздігін өткір сынаған. Кейін оларға қарсы ашық күреске шыққан. Жанкісінің “Қоқан ханына айтқаны” толғауы 1830 жылы орыс тіліне аударылып, “Песня о временах владычества коканцев” деген атпен “Образцы киргизской поэзии в песнях эпического и лирического содержания, переложенных в русские стихи” жинағында жарық көрген (1885, Орынбор). Кейбір шығармалары Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар қорында сақтаулы тұр. Жанкісі шамамен 1770–1772 жылдары Ұлытау өңірінде туып, 1848–1849 жылдары Сыр бойында қайтыс болған деседі. Би, әрі ақын Жанкісінің әкесінің аты түрлі жинақтарда әртүрлі айтылып жүр. Бірде Өтеміс, енді бірде Басыбайдың баласы делінеді. Бидің артында «Қоқан ханына айтқаны», «Қожыққа айтқаны» тағы басқада айтқандары ел есінде. Бірсыпырасы жинақтарда жарияланған.

«Қоқан ханына айтқаны» деген тегеурінді өлеңі алғаш рет 1875 жыл «Записки Оренбургского отделения РГО» журналында жариялаған. Екінші рет 1885 жылы Орынбор қаласында ғалым, профессор Н.Веселовскийдің құрастыруымен «Образцы Киргизской поэзии» деген кітапқа енген. Осы кітабында ғалым Веселовский жырдың авторы Жанкісін «Сыр бойылық Найман» дегенді ғана жазған екен.

Әрі би, ақын Жанкісі Қоқан хандығының қазақ жұртшылдығына жасап жүрген озбырлығы туралы, өткір тілмен ашына баяндап, айыптау, қарсылық сөзімен айтқан.
Жанкісіні осы өлеңінің соңында:

:...Ел ішінде ажарлы, Қыз-қатынды қоймайды. Жақсыларды сөгеді, Ат үстінен тебеді. Жүрексініп отырмын, Айтар сөзім көп еді.

депті.