Жанның жибили қуаты

Жанның жибили қуаты. Абай адам ырқынан тыс болатын табиғи қажеттілік (тән құмары, тән қуаты) пен өсе келе пайда болатын рухани қажеттілікті (жан құмары, жан қуаты) бірлікте, өзара тығыз байланыста алып қарайды. Рухани қажеттіліктің өзі әуел баста табиғи қажеттілікпен алмасатынын: «Көзбенен керіп, қүлақпен есітіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мүрынмен иіскөп, тыстағы дүниеден хабар алады. Ол хабарлардың ұнамдысы ұнамды қаппыменен, үнамсызы үнамсыз қалпыменен, әрнешік өз суретіменен кеңілгетұседі. Ол көңілге тұсіруші бағанағы бес нәрседен өткен соң, оларды жайғастырып көңілде суреттемек. Ол жанның жибили қуаты дүр...»-депкөрсетеді. Яғни жанның жибили қуаты дептән мен жанның орталығыңда болатын психикалық қүбылысқа жатуымен бірге, ол жан қуатының кәсіби межесіне дейінгі жан процесінің әрекетін айтады екенбіз. Осы процестен кейінжан қуаты арқылы кәсіби құбылыс, яғни ақыл, ғылымның жолы бастапады екен. Абай «Аз ба, көп пе білсем екен, керсем екен деген арзу, бұлардың да басы жибили» - деп, сыртқы дүниедегі құбылысты танып білудің өзі қарапайым жай түрде басталса да әуелі жанның жибили қуатымен өзектес, өрістес дамиды да, соңынан келіп кәсіби (жан қуаты) нәрсеге айналып, жаңа сапаға алмасады екен. Абай танымыңда «тәннен жан артық» болуы заңцы қүбылыс. Бұл арада да Абай жан қуатына (кәсіби процесс) шешуші, басты орын беріп отыр. Осы себепті де шын адам болу үшін бізді қоршаған сыртқы дүниенің сырын ұғып, біртіңдеп, даралап болса да танып, біліп, мәнін тереңтұсініп меңгере алсаң ғана саналы, ақылды, көкірек көзің ашылған адам болмақсың. Адам заһири ғылымга сүйеніп, дүние сырын танып білуге үмтылып, рухани қазынасын қорландырмаса, адам жаны хайуан жанының деңгейіңце қалмақ. Дүние сырын үнемі танып-білуге үмгылмаған адам жаны табиғи қажеттілік шеңберіңдегі тән құмары қармағында қалып, рухани қазынасы қорланбай, әрі адамшылық сөзімі өспей қалады, адам игіліксіз, мұратсыз өмір сүруге ұрынады. Өйткені оның жаны жанның жибили қуатынан алыстап, хайуан жанына айналады деп қараған. Абайдың пікірінше, ақыл мен ғылымды (кәсіби) меңгеру жолында жанның жибили қуатын танып-білу, соған суйеніп әрекет ету - басты шарт.