Жануарлар морфологиясы

Жануарлар морфологиясы — (грекше morphe-пішін) денесінің пішіні мен құрылысы, олардың жекеше және тарихи эвоюциялық дамуы туралы ғылым.Биология ғылымының үлкен де ең көне саласы. Морфология ғылымының даму тарихы адамзат қоғамдарының, олардағы ғылымдардың, әсіресе, жаратылыстану ғылымдарының даму тарихымен тікелей байланысты. Жануарлар организмі мүшелерінің, олардың құрылымдық бөліктерінің морфологиялық құрылысын зерттеу тарихын ғылыми тұрғыдан үш кезеңге бөледі:

1) макроморфологиялық кезең — жануарлар организмдерінің құрылысын ғылыми тұрғыдан зерттеудің басталғанына шамамен 2500 жылдай мерзім болды. Осы мерзім ішінде морфологиялық зерттеулермен шұғылданған ғалымдар ешқандай үлкейткіш аспаптарды пайдаланбай-ақ, тек макроморфологиялық зерттеулермен шектелген. Олар өздерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарында, жануарлар организмдерінің үлкейткіш аспаптармен қаруланбаған жай көзге көрінетін дене мүшелері мен олардың бөліктерін бір-бірінен ажырату үшін, тек кескіш өткір құралдарды (пышақ, қандауыр т.б.) ғана пайдалана отырып, ғылыми деректер жинақтаған. Аталған мерзім ішінде ғылыми жұмыстармен шұғылданған ғалымдар, өздері жинаған ғылыми мәліметтерді өңдеп және жүйелеп, өз заманының ұлы ғылыми тұлғалары ретінде, сол заманға сай жануарлар организмдерінің құрылысы туралы макроморфологиялық заңдылықтар ашып, кейінгі кезеңдерде дами бастаған морфологияның жаңа салалары — цитология, эмбриология, гистология ілімдерінің іргетасын қалады. Қаруланбаған көзге көрінетін (макроскопиялық) дене мүшелерінің құрылысын зерттеумен және одан алынған ғылыми мәліметтер негізінде ғылыми түжырымдар жасаумен шектелген морфология ғылымының ұзақ даму кезеңін макроморфологиялық немесе макроскопиялық кезең деп те атайды;

2) микроскопиялық кезең — үлкейткіш линзалар жүйелерінен жасалған оптикалық микроскоптың дүниеге келуі — морфологиялық зерттеулердің ауқымын кеңейтіп, жануарлар организмі мүшелерінің бұрын қаруланбаған көзге көрінбейтін тым майда жаңа құрылымдарының (ұлпалар мен жасушалардың) құрылысын анықтап, терең зерттеуге мүмкіндік берді. Морфологиялық зерттеулерде микроскопты бірін-ші болыл 1625 жылы Стеллутти қолданды;

3) электронды микроскопиялық кезең электронды микроскопты, Германияда бірінші рет құрастырып, ал оның жетілдірілген моделін 1933 жылы шығарды. Солтүстік Америкада бірінші электронды микроскопты 1932 жылы Торонто университеті физика факультетінің оқымыстылары Пребус, Хилье және Бартон жасаған. 1930 жылдардың ішінде-ақ, электронды микроскоп көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарына пайдаланыла бастады. Биология саласында электронды микроскоп 1946 жылдан бері, ал гистологияда 1950 жылдан бастап кеңінен қолданылып, жануарлар организмі мүшелері мен ұлпалары жасушаларының тым ұсақ та нәзік (субмикроскопиялық) құрылысын зерттеуге толық мүмкіндік берді.