Жапон әдебиетінің жанрлары

Жапон әдебиетінің жанрлары

Жалпы шолу

Жапония - көнеден келе жатқан салт-дәстүрін, тарихи ескерткіштері мен өнерін, ұлттық мейрамын, сан алуан жоралғы, ғұрыптарын сақтаған, өзіндік тұрмыс қалпы бар бірден-бір мемлекет.

Жапонияны әдетте «Таң шапағы елі», «Күншығыс елі» деп те атайды. Жапония- Азия континентінің шығыс жағалауында солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан архипелагта орналасқан ел, астанасы-Токио қаласы. Жапонияның өзге мемлекеттерден ерекшелігі- бір ұлтты ел болуы. Яғни, халқының 99,4%-ін жапондықтар құрайды. Ресми тілі- жапон тілі, негізгі діндері синто және будда діні болып табылады.Аздаған бөлігі христиан дінін де ұстанады. Сондай-ақ, Жапонияда қолөнер, қыш құмыра жасау, ағашқа ою-өрнек салу, бамбуктен себет тоқу, зергерлік және сәулет өнері де жақсы дамыған.

VI-VIII ғасырларда Жапон мемлекетінің дамыған Корей және Қытай елдерімен қарым-қатынасы арта бастады. Олардан мемлекет құрылысын, жер өлшеу, өңдеу шаруашылы мен хат тануды үйренді. VI ғасырдың соңы жапон өнеріндегі жаңа көркем образдар кезеңі болды. Бұл образдардың барлығы буддизмге қатысты еді. Буддизм монастрьлары мен храмдарының құрылысы жылдам жүргізіле бастады. Сол кездегі ең үлкен құрылыс- Дайбуд (улкен будда) храмы. Оның даңқы әлемге сол кездегі үлкен ағаштан салынған храм ретінде танылды.

Орта ғасырларда бейнелеу өнері және ең бірінші кезекте мүсін өнері дамыды. Мүсіндердің басым көпшілігі қоладан жасалды және де XVI ғасырдың соңында кескіндеме өнеріне көп көңіл бөлінді. Әшекейленген ең әдемі қорғандардың бірі Химедзидегі Хакуродзё [2]. Ал экономикасы келетін болсақ, робот жасаудан дүние жүзінде бірінші орын алады.

Жапон әдебиеті

Жапония әдебиетінің ерекшелігі оның әртүрлілігінде, өйткені Жапония әр түрлі діндердің әсерінен туындайды, оның ішінде синтоизм, буддизм, даосизм және конфуций ілімі де жапон мәдениетінде көрініс тапты. Синтоистік түсінік бойынша, Жапонияда қасиетті иісті щөптердің, мәселен жусанның пәле- жаладан қорғайтын күші бар деп есептеледі. Сондықтан көне күнтізбе бойынша, бесінші айдың бесі күні жусан салынған бес түсті баумен буылған кусудаманы үйге іліп қоятын болған. Ертеден жапондар да көшпенділер сияқты жаңа жылды көктемде қарсы алған. Бұл Күн күнтізбе бойынша наурыз айының 21-іне сай келеді. Көктем туа жеті түрлі өсімдіктен пісірілген көжеден дәм тату дәстүрі бүгінде Шюнбуннохи деп аталатын мерекемен жалғасып жатыр. Жеті шөптің көжесін ішіп, түсінде ауру-сырқаудан ада болып, келесі жылға аман-есен жетеді деген интоистік түсінік те қалыптасқан.

Күншығыс елінің ауыз әдебиеті мен мифологиясы да жақсы дамыған. Соның дәлелі ретінде Тоухоку аймағының «Диірмен», Кумамота префектурасының «Қызыл мысық» аңыздарына қысқаша тоқталсақ. Мысалы «Диірмен» аңызында ағайынды екі жыгыт туралы сөз болады. Олар теңізден юалық аулап күн көреді. Күндердің күнінде кішісі үйленіп, бөлек шығады. Бірақ жас жігіттің тұрмысы нашарлап, ағасынан тамаққа пісіретін күріш сұрап барғанда ағасы қуып шығады. Еңсесі түсіп, қиналып келе жатқанда алдынан бір қария шығып, жігітке манджю (күріштен пісірілген тәтті күлше) береді. Қария жігітке: «Осы күлшені ғибадатханаға апарып, диірменнен басқа затқа айырбастаушы болма» дейді. Жігіт ғибадатханаға барып күлшені тас диірменге айырбастап қайтады. Диірмен оңға айналдырса қалаған заты шығатын, солға айналдырса дереу тоқтайтын сиқырлы болып шығады. Бір күні жігіт ауыл-аймақты түгел шақырып, той жасайды. Тойға қонақ болып ағасы да келеді. Сонда інісі ағасына ғажайып диірменнің құпиясын ашады. Диірменнің сиқырын білген ағасы түн ортасында оны ұрлап кетеді. Ағасы кемеге мініп теңіздің арғы жағын бетке алып жүзеді. Інісінің үйінен алып шыққан тәтті күлшелерді көп жеп қойғандықтан, тұзды тамақты аңсай бастайды. Сонда «тұз шық», «тұз шық» деп, тас диірменді оңға айналдырғанда кеменің ішін тұз басып, кеме теңізге батып кетеді. Ол диірменді солға айналдырғанда кеменің тоқтайтынын білмеген еді. Сол диірмен әлі күнге дейін теңіз түбінде жатыр деседі. Оны ешкім солға айналдырып тоқтатпаған соң, бүгінге дейін теңіздің астынан бұрқыратып тұз шағырып жатыр дейді. «Теңіздің суы ащы болатыны сондықтан екен» [5,40] деген ел арасында аңыз қалған. Осы аңызда өз бойындағы нәпсісін тізгіндей алмаған ағысының қанағатсыздық, қомағайлық, көре алмаушылық сияқты жағымсыз қасиеттер суреттелген. Байлыққа деген құмарлығы артып, екі көзін шел басқан ағасының туған бауырынан да дүниені жоғары қойғандығы таңдандырады. Бұл аңызда қанша байлық, дүние жисаң да, пешенеңе жазылғанынан артығын көрмейсің деген ой айтылады.

Ал «қызыл мысық» аңызында көп балалы тұпыны тіршілік еткен кедей кісі туралы сөз болады. Бір күні кедей ішерге тамағы болмағандықтан байдан қарыз ақша алады. Бірақ қарызды қайтаратын күні жақындағанда ақша таба алмай зар қағады. Сонда бай кедейдің баласын шырқыртып, әйелін зар жылатып, үйін тартып алады. Осындай қайғыға шыдамаған кедей балаларымен ауыл сыртындағы дарияға келіп, суға секіріп су түбінде кеткен екен.

Ал кедейдің зәбір көріп налыған рухы қызыл мысыққа айналып үйінде қалыпты. Көп ұазамай байдың тартып алған үйі өртенеді, балалары шетінейді, ең соңында өздер жынданып өледі. Содан бері қаншама уақыт өтсе де, үйді мекендеген әрбір отбасының тағдыры түрлы апаттарға ұшыраумен аяқталады екен. Бұл аңыздан бір қиянат жасап, зәбір көрсетсең күндердің күнінде жазаңды тартып, азап шегетініңді, озбырлығың қайтып айналып келіп, пиілің жаман болса пәкіріңе жолығатыныңды көріге болады. Осы ретте «Біреуге ор қазба, өзің түсесің» деген халыөқ мақалы ойға оралады.

Жапонияда будиизм мен конфуций ілімі VI ғасырдан бастап кең тарала бастады. V ғасырдан бастап камбун жазуы келді. IX ғасырда буындық жазуы қолданысқа енді. Жапондықтар ерте кезден камбун жазуымен жазылған шығармаларын төл әдебиетінен кейінгі екінші орынға қояды. Камбун жазуындағы «Кайфусо» деп аталатын ең алғашқы өлеңдер жинағы 151 жылы құрастырылған. Негізінде, VIII ғасырда Акахито, Яманоэ, Окура сынды ұлы ақындардың шығармашылығы жапон әдебиетінің тарихи жүйесіне бастау болады.

Камбунның ықпалымен Жапонияда кең тараған өлең үлгісі «танка» деп аталады. Үстем тап өкілдерінің ішінде ер адамдар камбун жазуымен жазып, танка жанрында өлеңдер шығарып отырған.

Жапониядағы танымал өлеңдердің басым көпшілігі танка жанры үлгісінде жазылған. Классикалық танка ауызша және жазбаша түрде қалыптасқан. Ауызша танка жанры VIII ғасырда пайда болды. Танканың классикалық ағымы махаббат лирикасын, айырылысу жағдайларын, өмірдің ауыртпалығын, қарапайым халықтың зарын жырлады. Адамның жан тебірінісін, көңіл-күйін бейнелейды, жыл мезгілдерінің алмасуы негізгі тақырып болып келеді.

Классикалық танка 5-7-5-7-7 буынды болып келеді. Бұл жанрда жазылған өлеңдер басқа тілге аударуға мүлде келмейді. Олай еткен жағдайда сөздер бастапқы мағынасынан айырылып, өзіндік ерекшелігін жоғалтып алады.

Танка жанрының негізгі ерекшеліктері: адамның бір сәттік көңіл-күйін көрсетеді, ұйқассыз жазылады, әнге салып айтуға да болады. Танка өлең шумақтарымен жазылғанымен, оны ақындар аяқтауға міндетті болмаған. Уақыт өте келе танка екі түрге бөлінген: бір шумағы белгілі бір табиғи бейнені суреттесе, екіншісі соған сәйкес адамның сезімін, көңіл-күйін суреттейді.

Танка белгілі бір кезеңде биік деңгейге көтерілсе, енді бір уақыттарда мүлде құлдырап, жоғалу қаупі де төнген. Бірақ танка өзінің жанрлық ерекше қажеттілігін жоғалтқан емес. Уақыт өте келе Жапон императоры да ақындардан өлеңдерді танка жанрымен жазуды талап еткен. Яғни, танка императордың қолдаумен танылған десе де болады.

XIX ғасырдың басында танка жанрында жазылған өлеңдердің жиі қайталануы ақындарды жалықтырып жібереді. Осы уақыттар аралығында танка құндылығын жойды десек те болады. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Жапонияның екі ақыны-Акико мен Токубоку танка жанрын жаңа деңгейге көтерді, жаңаша көзқарас қалыптастырды. Өнер замануи жағдаймен классикалық жанрында ұштастырып жазды.

Ақын Цураюки (IX-Xғ.) танкаға «Адам жүрегіндегі түп тамырлар» деп анықтама берген.

Уақыт өте келе танка екі қатарға бөлінді. Кейде екі ақын жазатын болған. Бұл өз кезегінде поязия мен диалогтың пайда болуына әкелді. Поэтикалық форманың бұл түрі орта ғасырда Жапонияда таныс болды. Сюжет барысы күтпеген жерден басқа арынға бұрылып кетеді. Өзінің алдынғы қатармен байланысын жоғалтпаумен құнды. Арнайы қатарлары екі, үш жолды өлеңмен кезектесіп жазылады. Бұны өз кезегінде бес жолды танкаға айналдыруға болады.

Танка стилінде жазылған өлеңдер 50-100 қатарлы болуы мүмкін. Бүгінде 3 тармақты танка бүкіл әлемге танымал. Бұл жанрлардың танымал болуына Исикава Такубокудың танка жанрында жазылған өлеңдері әсер еткен.

Жапонияның классикалық поэзиясындағы екінші маңызды жанр «хайку» немесе «хокку» деп аталады. Қазба түрде бұл жанр үш тармақты 17 буын түрінде жазылады. Хокку өз кезегінде үш жолды хайку жанрының пайда болуына себеп болған. Олар 5-7-5 буынды болып бөлінеді. Ең алғашқы хайку XI ғасырда пайда болды. XVI ғасырда хайку өз алдына бөлек қалжың аралас өлеңге айналып, ауыз әдебиетінінде көп пайдаланылады. Кейіннен Жапониядағы басқа жанрларға толықтыру ретінде қосылады. Сөйтіп хайку өзіндік маңызға ие болады.

Әрбір хайку-кішігірім ұйқас өлеңге сыйғызылған сезім туралы өлең. Негізгі екі ерекшелігі: 1. Өмірлік тәжірибеден алынған: өмірдің кейбір өлеңдері, ерекше жаңалықтар, кейде күлкілі шақтар, есте қалған ерекше оқиғалар немесе көңілімізді құлазытатын оқиғалар, жалғыздық, тіпті кейде аты жоқ себептер. 2. Олар сөзбен жазылса да, жазушының оқырманға сезімін, әсерін тигізетіндей нәтижеге жеткізу керек. Міне осы екі себеп оның негізгі ерекшелігі болып келеді. Хокку жанрының көрнекті өкілдеріне Фудзивара-но Садлиэ, Мацуо Басё, Еса Бусон, Кобояси Исса, Масаока Сики, т.б. ақындар жатады. Жапон әдебиеті қазақ оқырмандары үшін таңсық дүние емес. Соның бір көрінісі ретінде хокку мен танка жанрында жазылған өлеңдердің баламасын сәтімен тауып, шебер қиыстырып жүрген Жанат Әскербекқызының аудармасынан: Көбелек қанаты Оятшы, оянсын алаңқай, Күнді іздеп таусылған тағаты - сияқты мысал келтіруге болады. Мацуо Басёның табиғат көрінісін суреттейтін өлең жолдарынан үзінді келтірсек: Ай-жолсерік Дауыстайды «маған бір сәт қара» деп... Жол бойында жалғыз үй тұр дара боп... Көңілсіз жаңбыр, Қарағай безінді сендерден. Орманға алғашқы қар әсем өң берген... Демек, хокку жанрында жазылған өлеңдерде жыл мезгілдерінің өзгерісін бейнелейтін пейзаждық суреттер көптеп кездеседі.

Қазақ поэзиясындағы өлең шығаруға өзі сұранып тұратын, дәстүрлі қара өлең секілді танка мен хайку өлеңдерін тек талантты ақынар ғана емес, қарапайым адамдар да еркін шығара береді. VIII ғаысрда Жапонияда «Манъесю» жинағында әртүрлі адамдардың: императорлардың, шенеуніктердің, балықшылардың, шекарашылардың туындылары жарияланған болатын. Көптеген авторы белгісіз шығармалар да бар. Соған қарамастан ол туындылар әлі күнге дейін елге танымал.