Жатыс әдебі

Жатыс әдебі, Жату – наным-сенімге және этикалық нормаларға негізделген, жатқан кезде ұстанатын әдептер. Дәстүрлі ортада адам жатысының өзіне ерекше мән берілген.

Жатыс әдептері

Қоғамдық ортада адамның жүріс-тұрысы, сөйлеу мәнері, іс-әрекетімен қатар жатудың да сырт көзге қораш, ерсі көрінбеуі ескерілген әдептері бар. Мұндай әдептер наным-сенімдік жоралғыларға негіз болған: шалқалап жатқан кезде аяқты жоғары көтермейді. Егер аяқты жоғары көтерсе, "дұшпаны көтеріледі" деп есептеген. Екі бүктеліп, теріс қарап, жағын таянып, қолын төбесіне, желкесіне қойып, құбылаға аяғын қаратып (құбыланы тепкенмен бірдей болған) жату да ерсі саналып, жаман ырымға баланған. Сондай-ақ киіз үй кеңістігінде, қалыптасқан дәстүрлі нанымдарға сай, адам аяғы есікке қаратыла, басы төрге қаратыла жататыны белгілі. Яғни аяқтың шығысқа, бастың батысқа қаратыла жатуы, адам жүзінің күнге, атар таңға қаратылуы және жоғарыда аталған құбылаға аяқ қаратпау сынды т.б. көне нанымдар табиғат, жаратылыс ерекшеліктерінің адам ағзасына тигізер әсерін ескерген тәжірибелік дағдылар болып саналады.
Жатқанда табанды келесі адамға қаратып жатуға болмайды деген ырым бар. Жатып ас ішуге болмайды делінсе де, қолтығына жастық басып, бір жамбастай жатып шай ішу сияқты жеңіл-желпі тамақтану үлкендер арасында орын алып жатады.
Қарым-қатынас кезіндегі жату – үнсіз тіл қату, ишара тілі де. Мәселен, үйге сырттан адам кірген кезде басын ғана көтеріп қарап алып, жата беру сыйламағандық, ал, теріс қарап жатып алу қарым-қатынаста кикілжің барын сездіру сияқты ишараны білдіреді.

Жатыс түрлері мен наным-сенімдері

Дәстүрлі ортада жатудың жамбастап жату, шынтақтап жату, шалқадан жату, қырынан жату, етпеттеп жату, екі бүктеліп жату, аяғын созып жату, аяғын жинап жату, аяғын айқастырып жату, құшақтап жату, құшақтасып жату, білегін жастанып жату, екі қолын желкесіне қойып жату, теріс қарап жату (бір қырымен), оң қарап жату (бір қырымен), т.б. түрлері бар.

• Дәстүрлі наным-сенім бойынша, баланың жастық сияқты жұмсақ нәрселерді басып жатып ұйықтауы оның денесінің сезгірлігін, болашақта жан күйіттеуге шебер, жақсы, жаманды парықтау қуаты жоғары болатындығын аңғартады.
• Ал көзін шала жұмып ұйықтау баланың өмірге, көркемдікке құштарлығы жоғары болатындығын байқатады. Жатысына қарап баланы сынап, болашақта кім болатынын болжаған.
• Үнемі жастықтың үстіне шығып алып, жастықты басып ұйықтайтын бала есейгенде "бай-бақуатты болады", басын бүркеп алып ұйықтайтын баланы "бұйығы, сылбыр, ынжық" болады деп топшылайды.
• Бүк түсіп, қол аяғын бауырына басып жататын балаларды "уайымшыл, тұйық, біртоға болады" десе, шалқасынан жататын баланы "ақкөңіл, ашық жарқын" болады дейді.
• Етбетінен жататын балаларды "қызғаншақ болады" десе, ал қол аяғын жан-жаққа керіп тастап, шалқадан түсіп ұйықтайтын баланы "төрт түлігі сай, ақыл ойы терең адам болады" деп тұжырымдайды.
• Бүк түсіп ұйықтау, басын бүркеп ұйықтау, етбеттеп ұйықтау сол баланың жарыққа, нұрға, яғни өмірге деген нараулығын байқатады. Сондықтан мұндай балаларды жақсы тәрбиелемесе жоғарыдағыдай нашар қылықты болып жетіледі. Ал, қол-аяғын жан-жаққа керіп тастап, шалқасынан алаңсыз жатып ұйықтайтын перзенттердің өмірді жан-тәнімен қалап, жан-тәнімен сезінуі. Мұндай перзенттер үміткер, тырысшаң, ізденгіш болатындықтан, болашақта мол байлыққа, бақытқа кенеледі екен деседі.
• Ешқандай әрекет етпей, қамсыз жатуды шалжиып жату деп атайды. Бірақ, бұл жатыс түрлеріне жатпайды, бейнелеп айту. Әдетте, мұндай әрекет қазақ қоғамында сынға ұшыраған.

Әдебиеттер

• Lankenau H. von, Oelsnitz L. Das heutige Russland. Bilder und Schilderungen aus allen Theilen des Zarenreichs. Leipzig, 1880-1881;
• Есімболова М.Қ. Жетісу сөйленісінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы: Эверо, 2004.