Жақ (қару)
Жақ, жай – ағаш садақ, қолдың күші пайдаланылатын ату құралы. Сырт түрі малдың жақ сүйегіне ұқсайды. Жебесі алысқа ұшатындықтан, кейде "жай" деп те атайды. Көлемі садақтың басқа түрлерінен үлкен және серпер ағашы жуан болып келеді. Оның садақша иілген жағын сірі таспамен орап қаптайды.
Пайда болу кезеңі
Жақ ерте заманнан еуразиялық көшпелi жауынгерлерiнiң айқаста алыс қашықтықтан ату арқылы зақым салуға қолданған басты қару түрi болды. Жақтың бір ғана ағаштан жасалынған қарапайым түрі аңшылықта неолит дәуiрiнен қолданыла бастады. Ал негiзi тұтастай бiрнеше ағаштан жасалып, қосымша тоз, тарамыс, сүйек және мүйізбен күшейтілген күрделi жақ түрi жауынгерлiк қару ретiнде көшпелi халықтарда б.з.д. I мыңжылдықтан белгiлi. Серпінді де, жеңіл де күрделi құрама садақтың көшпелi халықтарда пайда болуы заңды едi. Бұл қаруды жасауда материал ретінде мал шаруашылығынан өндірілетін сүйек, мүйiз, терi, тарамыс сияқты өнімдер қолданылған.
Көне түрлері
.jpg)
Тарихи даму барысында көшпелі түркі-моңғол халықтарында жақтың жетілдірілуі нәтижесінде бірін-бірі ауыстырып отырған бірнеше түрлері қолданыста болды.
- Сақ-скиф заманында қолданылған, бiрнеше материалдардан және бiрнеше бөлiктерден құралып жасалатын көшпелiлер садағының ең көне түрiн ғалымдар шартты түрде "скиф садағы" деп атайды. Скифтік садақтың ұзындығы шамамен 60-80 см, соған сәйкес оғының ұзындығы 60-70 см болды.
- Б.з.д. III ғасырдан бастап, көшпелі халықтарда жақтың конструкциясы одан әрi күрделеніп, алысқа ату үшiн адырнаның иiндерi ұзартылып, атқан кезде қозғалмас үшiн бастары мен белi (7 сүйек – екi басында қос-қостан, белiнде үшеу) сүйекпен күшейтiлдi. Бұл көшпелiлер садағының екiншi түрi де керi серпiндi, әртүрлi материалдардан жасалған күрделi садақ болатын, оны ғалымдар шартты түрде "ғұн садағы" деп атайды. Ғұн садағының ұзындығы әдетте 140-160 см-дей болды. Б.з. I-II мыңжылдығындағы барлық көшпелi халықтардың (түркi, ұйғыр, қимақ, моңғол) жақтарының жекелеген түрлерi осы ғұн садағының негiзiнде дамыды.
- Б.з. V-VI ғасырларда пайда болған "түркi садағында" жақтың ұзындығы қысқарып, иiндерiнiң серпiнiн сақтау үшiн адырна бастарының сүйектерi алынып тасталды. XIII ғасырда көшпелiлер садағының дамытылған нұсқасында адырнаның иiнiне сүйек, кейiн мүйiз қолданылды. Жақтың бұл түрінің таралу кезеңі моңғол шапқыншылығы кезiне сәйкес келгендiктен, садақтың бұл түрiн ғалымдар шартты түрде "моңғол садағы" деп атайды.
- XV ғасырдан бастап, серпiнi күштi болу үшiн адырнаның екi иiнiне iшкi жағынан мүйiз салынып, тарамыс тартылып, бес буыннан құралып жасалған жақтың құранды түрi қалыптасты. Жақтың бұл үлгiсi көшпелiлер садағының дамуының соңғы стадиясы деуге болады. Қазақ садағы да көшпелiлер садағының даму барысында қалыптасқан осы соңғы үлгісі – күрделi-құрама жақтың бiр нұсқасы.
Қазақ садағы
Қазақ садағы негiзгi екi функционалды бөлiктен тұрады: серпiндi етiп бірнеше материалдардан жасалған, негiзгi ату функциясын атқаратын бөлiгi – адырна, оған керiлген, оқты тiреп қоятын жiбi – кiрiс. Жақтың негізгі ату қызметін атқаратын бөлігі болғандықтан, адырна атауы кей-де жақтың өзінің атауы ретінде де қолданылды. Адырнаның негiзi ағаштан жасалды да, иiндерiнің үстiнен тарамыс тартылып, iшкi жағына мүйiз салынып, алдыңғы бетi тоз-бен қапталып, үстiнен шырышпен боялды. Фольклорлық деректерде кездесетін қайың садақ, қарағай садақ, үйеңкі садақ атаулары қазақтардың жақты жасауда қандай ағаш түрлерін қолданғанын көрсетеді. Ауыз әдебиетінде жақтың адырнасының қайың қабығымен (тозбен) қапталған, сарғайған түсіне байланысты сарыжа, сар садақ атаулары да кездеседі. Адырнаның иiнiне әдетте таутекенiң мүйiздерi пайдаланылған. Адырна бөліктері мен олардың бөлшектері желiммен жапсырылып, негiзгi бөлiктерiнiң қосылған жерлерi – буыны ажырамас үшiн, тарамыспен, қайыспен мықтап буылды. Сондықтан жақ жасаудың бұл технологиялық процесін дәстүрлі терминологияда садақ буу деп атайды. Жақтың кірісі жібек жіптен, малдың шегінен немесе тарамыстан өріліп жасалды.
Қазақтар жақты өздері де жасаған, басқа халықтардан да (Қытайдан, Орта Азиядан және т.б.) сатып алып отырған. Орта ғасырларда Бұқарада жасалған жақтар бүкіл Шығыста өте жоғары бағаланды. Қазақтар бұл жақтарды бұхаржа, бұқаржай деп атайды. Жақсы жақтың құны бұрынғы кездерде қаншалықты қымбат тұрғанын батырлар жырларында кездесетін "адырнасын атқа алған", "алты атқа алған адырна", "он атқа алған бұхаржа" сөз тіркестерінен байқауға болады.
Жақтың белгілік функциялары
Жақ пен оқтың аңшылықта және әскери әрекеттердегі атқарған маңызды қызметі олардың байырғы және ортағасырлық көшпелілер мәдениетінде жоғары биліктің, магиялық ғұрыптардың және діни салттардың атрибуттары мен символы ретіндегі белгілік функциясының дамуына негіз болды.
- Сақ-скифтердiң генеалогиялық аңыздарында, көшпелі қоғамның әлеуметтiк құрылымын символдайтын, аспаннан түскен киелi заттардың iшiнде жақ пен оқ көшпелі қоғамдағы кәсіби әскерилер сословиесiн және сол сословиемен байланысты патшалық билiктi белгiлейтiн символ болып көрсетiлген. Дәстүрлi ойлау жүйесiнiң заңдылығына сәйкес бұл қарудың аспаннан (тәңiрден) түсiрiлген киелi белгi болуы арнаулы мифпен санкцияланып, патшалық билiктiң тәңiрi тектiлiгiне дәлел болды.
- Ортағасырлық көшпелi түркі халықтарында жақ пен оқ қоғамдағы басты әлеуметтiк қатынасты – патша мен халықтың, хан мен қарашаның арақатынасын (бағыныштылық қатынасты) белгiлейтiн символ ретiнде қолданылды. Көшпелі халықтар жақты – патшаға, өздерiн оққа теңеп, жақ билік идеясын, ал оқ вассалдық бағыныш идеясын тұспалдады.Патшалық билiктiң тәңірі тектілігінің символы ретінде жақты патшалық билiктiң заттық атрибутына айналып, патшалық регалияның (билік атрибуттарының) құрамына кірді. Патшаның баласына жақты табыс ету рәсімі инвеституралық акт ретiнде қабылданды.
- Көшпелі түркі халықтарында төр тарапқа "жақпен оқ ату" хан сайлау рәсімінің ғұрыптық элементтерінің бірі болды, бұл ғұрыптық рәсім хандық, патшалық биліктің төрт тарапқа таралуын тұспалдады. Көшпелі түркі-моңғол мемлекеттерінде осы патшалық билік белгісі – жақты немесе жақ салынған садақты ханның жанында ұстап жүруге арнайы адамдар – қару ұстаушы, қорчи тағайындалып, түркі-монғол халықтарында бұл лауазым жоғары дәрежелі сарай лауазымының бірі болды. Жақтың ғұрыптық фукциясының толық ашылуы шамандық-бақсылық қару ретiнде қолдануында көрiнiс тапты.
- Сiбiрдегі түркі халықтарында даңғараның пайда болуына дейін шамандардың культтық әрекеттегі басты құралы жақ болған. Кейбір түркі халықтарының тiлдерiнде шаманның мағынасы жақшы, садақшы дегенді білдірді. Шаманның даңғарасының бетіндегі суретте горизанталь диаметр сызық кiрiс деп аталып, даңғараның шеңбері кіріс сызығымен бөлінгенде оның үстіңгі жарты бөлігі (аспанды тұспалдайтын бөлігі) жақты символдады. Кiрiстiң жақтың бастарымен түйiскен жерлерi көкжиектiң шығыс және батыс қақпасымен (күннiң шығысы мен батысы) теңестiрiлдi.
- Мұсылман мәдениетінде жақтың формасын көк аспан күмбезiнiң бiр бөлшегiне (доғасына) теңеп, оны "жай" (доға, садақ) деп атап, оның ортасынан өтетiн сызықты оқ, немесе жебе деп атаған. Алла тағаланың әмiрiмен жерге жiберiлетiн жақсылық пен жамандық осы сызық арқылы өтедi деп сенген. Қазақтардың да көне наным-сенімдерінде найзағайдың жарқылын жайға (жаққа), найзағайды жай оғына теңейді.
Жақтың ғұрыптарда пайдаланылуы
Дәстүрлi мәдениетте қалыптасқан магиялық ғұрыптарда, өмiр циклы ырымдарында да жақ ғұрып құралы ретiнде қолданылды. Орта ғасырларда оғыздарда, беріде қазақтарда садақпен атылған оқтың түскен жерiне жас жұбайлардың отауын құратын, яғни қарудың әрекетi арқылы отаудың құтты орны анықталған. Түркi халықтарында жақ пен оқтың бейнемоделiн магиялық қорғаушы зат ретiнде ұл баланың бесiгiне және киiмiне таққан. Фольклорлық деректерде аспанға жақпен оқ ату арқылы адамның кiнәсiн анықтау және жазалау салты жиi айтылады. Бұл салт бойынша адамның адалдығын тексеру мақсатымен оған аспанға жақпен оқ атқызады, егер адам өтiрiк айтқан болса оқ оның төбесiне түседi деп сенген, егер оқ оның жанына түссе онда оның адалдығының дәлелi деп санаған. Жақпен оқ ату арқылы адамның кiнасын анықтау ырымы қару жанды зат ретiнде өзi әрекет етедi және қарудың әрекетiн құдайлар, рухтар басқарады деген көне нанымға негiзделген.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Вамбери А. Путешествия по Средней Азии. СПб., 1865;
- Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов; Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи
- Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах. Т.1. Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1961;
- Кайдаров А.Г. Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском эпосе и их этно-лингвистическое объяснение ИАН КазССР. Серия общественная. 1976;
- Раевский Д.С.Очерки идеологии скифо-сакских племен (опыт реконструкции скифской мифологии). М.: Наука, 1977;
- Тэрнер Виктор. Символ и ритуал. М.: Наука, 1983;
- Раевский Д.С. Модель мира скифской культуры. Проблема мировоззрения ираноязычных народов евразийских степей І тысячелетия до н.э. М.: Наука, 1985;
- Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Знак и ритуал. Новосибирск: Наука, 1990;
- Казахи: историко-этнографическое исследование. Алматы: Казахстан, 1995;
- Ахметжан Қ.С. Жақ пен оқ. Жұлдыз. 2003. №6. 151-156-бб.;
- Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. Алматы: Алматыкітап, 2006.