Жергілікті билікті ұйымдастыру

Жергілікті билікті ұйымдастыру — теориялық негізін Алексис де Токвил, Лоренц Штейн, Рудольф Гнест еңбектерінен табуға болады.

А.Токвил «ұлттың қауымдық институттарынсыз еркін үкімет қалыптасуы мүмкін, ал ондай жағдайда еркіндіктің шынайы рухы болмайды» деп атап көрсетсе, француз политилогі Ги Сорман «орталықтансыздандыру мен жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту — ұлттың күшті жағы. Мемлекет күші мықты болған жағдайда, қоғам керісінше әлсіз» болады деген ой айтады.

Осындай идеялар жергілікті басқару туралы ұсыныстардың қалыптасуына арқау болғаны рас. Уақыт өте келе қауым еркіндігінің идеясы жергілікті басқаруды дамытудың қоғамдық теориясына айнала бастады және бұл теорияның негізгі белгілері төмендегідей болды (оның негізін салушы ресейлік ғалымдар Н.М.Коркунов, П.П.Гронский, Н.И.Лазаревский, М.Д.Загряцков және т.б):

• жергілікті басқару органдарының іс-әрекеттері мемлекеттік емес және олардың шаруашылық сипаты басым;
• жүргізілетін мәселелердің нақты тізімінің жоқтығы;
• қоғамдық мүдденің мемлекеттікпен сәйкес келмеуі және т.б.

Бірақ бұл аталған негізгі белгілердің сипаты қазіргі кезде толықтай өзгерген.

19 ғ. ортасында-ақ, мемлекетке орталық пен жергілікті билік арасында заңды түрде қарым-қатынас орнап, жергілікті билік заң шеңберінде дербес белгілі бір аумақта өмір сүріп жатқан халықтың мәселелерін шешуде белсенділік таныта бастады.

Одан кейін жергілікті биліктің қайта қалыптасуы Кеңес дәуірінің соңғы жылдары біліне бастады. 1990-1991 жж. «Кеңестік социалистік республикалар одағы жергілікті өзін-өзі басқару және жергілікті шаруашылықтың жалпы басталуы туралы» Заңы елімізде жергілікті басқарудың қалыптасуына негіз болды деп айтуға болады.

Ал, 1991 жылдың ақпанында «Жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақстан Республикасының жергілікті кеңестерінің халық депутаттары туралы» Заңы қабылданғанымен, ол заң бұрынғы кеңестік дәуірдің ағымымен жұмыс істеді. Іс жүзінде жергілікті шаруашылықты басқару органдарының қызметі екі бағытқа негізделеді, олар: биліктік және экономикалық. Олардың экономикалық негізін кәсіпорындар мен мекемелер арасындағы шаруашылық байланыстар мен қоғамдық сұраныстарды жүзеге асырушы субъектілер құрайды. Бұл субъектілердің рөлдері әртүрлі.

Кәсіпорындар өз пайдасын немесе тауарын я қызметін қоғамдық сұранысты қанағаттандыруға бағыттаса, кейбіреулері нормативті (заңды негізде) және қоғамдық (өз еріктерімен) негізде халықтың мүддесін қорғауға қатысады, ал, жергілікті басқару органдарының міндеті аталған екеуінің іс-әрекетін халық мүддесі үшін реттеу болып табылады. Осындай жіктеудің құндылығы сол — жергілікті мәселелердің шешімін табуында субъектілердің рөлі мен орнын анықтау, жергілікті шаруашылықты басқару үрдісінде оның атқаратын іс-әрекеттерінің мақсаттарын белгілеу, ерекшеліктерін есепке алу болып табылады.

Жергілікті шаруашылықты басқаруда теорияда кеңінен белгілі, маңыздылығы өте зор үлгілер мынадай болып келеді:

• коммуналды
• коммуналды — рентті
• муниципалды — рентті.