Жеңсе
Жеңсе – жауынгердің қолын қарудың соққысынан қорғау үшін киілетін қорғаныс жарағы.
Тарихи дерек
Қимылдауға ыңғайлы болу үшiн сауыттар көбiне қысқа жеңдi, не жеңсiз жасалғандықтан, жауынгерлер қолды әртүрлі материалдан жасалған қосымша жарақ түрімен қорғады. Қорғаныс жарағы ретінде жауынгерлік жеңсе көшпелі халықтарда б.з.д. I мыңжылдықтың екінші жартысынан қолданыла бастады. Сақтарда металдан да, ағаштан да жасалған жауынгерлік жеңселер қолданылған. Орта ғасырдағы түркі-қыпшақ-моңғол жауынгерлерінің жеңселері тек темірден ғана болды. Жауынгерлік жеңселер металдан тұтастай соғылып немесе кішкене пластиналардан көбелеп теріліп, темір шығыршықтармен өріліп жасалды. Қазақтарда бұл қорғаныс жарағы XIX ғасырдың аяғына дейін қолданылып келді.
Жеңсе түрлері
Типологиялық тұрғыдан жеңсенің жауынгердің бүкіл қолын қорғайтын немесе білегін ғана қорғайтын түрлері болады. Қазақ жауынгерлерiнiң қолданғаны – қолды шынтаққа дейiн қорғайтын бiлектiк жеңсе типi. Бұл темiр жеңселер сыртқы шынтақтық және iшкi бiлезiк бөлiктен тұрады, бұл бөліктер бiр жағынан топсамен немесе шығыршықтармен жалғанып, бiр жағынан баумен не iлгекпен байланды. Сәндi темiр жеңселердiң беттерi алтын қақтау әдісімен оюланып, кейде түгелдей алтындалып, қолға жұмсақ болу үшiн iшi мақпалмен, барқытпен астарланды. Мұндай жеңселер алтын жеңсе деп аталды.
ҚР ҰМ қорындағы (суретте) алтын қақтап өрнектелген жеңсенің жасалу уақыты XVIII-ХIХ ғғ. бірінші жартысы. Ұзындығы 37 см, ені 10 см. Жеңсе шығыршықтармен қосылған шынтақтық және білезік бөліктерден тұрады. Шынтақтық бөлігі үш бөлік темір пластиналардан құралып жасалған, ойыс формалы қылып соғылған. Алақан жақ жиегінде сақталған үш тойтарма шегелер жеңсенің кіреукеден жасалып матамен астарланған алақан қорғағышы болғанын көрсетеді. Шынтақтық пластинаның бір жақ шетінде үш ілгегі және екінші шетінде бір доғабасы бар. Білезік бөлігі дөңестеу екі пластинадан (ұзындығы 13 см, ені 4 см) құралған, олар бір-бірімен бес қатар шығыршықтармен байланысқан. Шеткі пластинада бір ілгек пен бір доғабас бекітілген. Жеңсенің шынтақтығы мен білезігі бір-бірімен және адамның білегінде қайыс баулармен, доғабастармен байланады. Шынтақтық және білезік пластиналардың беттері алтын қақтау әдісінде ою-өрнекпен және Құран жазулармен көркемделген. Жеңсенің кезінде матадан астары болған. Жеңсенің бұл типі жалпы Шығысқа ортақ, пішіні тұрақты қалыптасқан.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Путеводитель по Оружейной палате. Сост.: Ю.В. Арсеньев, В.К. Трутовский, хранители оружейной палаты. М., 1914;
- Горелик М.В.Монгольско-татарское оборонительное вооружение второй половины XIV – начала XV века. Куликовская битва в истории и культура нашей Родины. М.: МГУ, 1983;
- Горелик М.В. Ранний монгольский доспех (IХ – первая половина XIV в.). Археология, этнография и антропология Монголии. Новосибирск: Наука, 1987;
- Фон Винклер П. Оружие. Руководство к истории, описанию и изображению ручного оружия с древнейших времен до начала XIX века. М., 1992;
- Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. Алматы: Алматыкітап, 2006;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.