Жеңілтілген қытай жазуы

Баспаға арналған каллеграфиялық үлгі. Сячжуань үлгісіндегі каллеграфия Квадратты стилдегі ироглифтер Ежелгі Қытайлықтар жазу өнерін қытай өркениетін аңыз ретінде қалыптастырған Хуан-дидің көмекшісі Цан Цзе ойлап тапты дейді. Ол адымен тау мен теңіздің; аң, құс, айдаһар және жыланның дініне қарап отырып, жазу белгілерін салған. Тағы бір нанымға сенетін болсақ, ежелгі жазу белгілерінің бір нұсқасы болып «Ауыспалы уақыт Кітабы» («Книга Перемен») саналады. Осылайша ежелгі қытайлықтардың көз алдындағы жазу, сонымен қатар, жазулар мен құбылыстардың көлеңкесін, олардың өзгертілген кесікіндерін де қосып алды. Бұл қытайлық ғалымдарға жазуды ой – еңбегінің жемісі, шығармашылық күш-жігер және елестетудің қосындысы ретінде қарауға мүмкіндік береді. Осылайша жазу өнері табиғат пен мәдениеттің, нақтылы заттар мен адам шығармашылығының бірлескен факторы ретінде жүрді. Бүгінгі күнге дейін белгілі болған ежелгі қытай жазуларының үлгісі б.з.д ІІ мыңжылдықтың ортасына жатқызылып, сүйектегі таңба ретінде бізге жеткен. Олар көбінесе пиктограмма түрінде табылған. Қазіргі күнге дейін Шань дәуірінің 5000-ға жазу белгілері анықталған, ал оның 1500-ы ежелгі иероглифтермен сәйкестендірген. Бұған қоса абстрактілі түсініктер мен белгілі бір затқа нормативті мағына беру тәсілі де табылған. Мысалы: 1, 2, 3 сәйкесінше горизонталь белгілермен белгіленген, ал «жақсы» түсінігі «әйел» және «бала» белгілерінің қосындысынан туындаған. Осылайша Қытай жазуы көру табиғатын қалыптастырған, яғни ауызекі тілден бұрын пайда болған. Сондықтан кейін ол Калмиграфиялық өнерді қалыптастырып, оны Қытайлықтар жоғары бағалаған.Жазудың көру стилінің қалыптасуымен қытайдың тілінде грамматикалық және синтаксистік формалар дамыған. Қытай иероглифі нақтылы зат пен абстрактілі түсінікті де қалыптастырды, бірақ онда морфологиялық белгілер, сөз таптары, шақ, түр көрсетілген. Сөздің мағанасы фразадағы орын тәртібі бойынша жүреді. Алдымен бастауыш, баяндауыш, толықтауыш және мекен пысықтауышы. Классикалық Қытай тілін екі топқа бөліп қарастыру қажет: ата және предиактив. Қытай жазуының табиғатына терең үңілсек, Чжау дәуірінде-ақ сәйкес сөздердің фонтикалық принциптері бойынша қалыптасқанын көруге болады. Иероглифтік кілттердің тізімі б.з басында қалыптасып, 214 белгі деп есептелінген. Олар белгілі бір заттар тобын қарастырады: «ағаш», «жәндік», «адам», «от», «су» т.б. Сөздердің дыбысталуын жазба белгілермен беруге талпынса да, Корея, Жапониядағы сияқты дыбыс әліппесі қалыптаспаған. Бұған кедергі болған Қытай тілінің дыбыстық тізгінінің ерекшеліктері. Қытай лексикасында 5000-дай сөз бар. Мұндағы әр буын көп мөлшердегі сөзге сәйкес келеді. Қытайлықтардың әліпбилік жазуға көшудің лингвистикалықтан басқа саяси және әлеуметтік себептері де болды.Б.з І мыңжылдығының ортасында жазба тіл таза кітабиге айналып, оны жоғары жақ бүгінгі күнге дейін дәріптеп келеді.

Жазу эволюциясы

Қытай жазуының пайда болуының алғашқы кезеңінде жазу дәстүрінің және жазу техникасының болмағандағынан, белгілерді сызба түрінде белгілеген. Инь патшалығы кезінде сауаттылар саны ондаған ғана болғандықтан, көп қиыншылықтар туғызбады, ал чжоулықтар Иньдіктердің жазу тілін жалғасытра отырып, иероглифтердің түр-сипатын біршама өзгертті. Сонымен қатар тілдің сөздік құрамы күрделеніп, кеңейді. Бұның бәрі жазу графикасының кодификациясын талап етті. Б.з.д ҮІІІ ғасырдаң басында сарайлық тарихшы Ши Чжоудың бастауымен иероглифтердің тізімі қарастырылды. Ши Чжоудың бұл тізімі белгілердің нормалық сызбаларынан құралды. Чжоу дәуірі кезіндегі жазу белгілерінің графикалық формалары да Чжуань стиліне (великая печать) жатады. Бұл жазудың таңбалары тас дауылпаздарында, мүсіндерде кездеседі. Сондай стильде жазылған таңбалар тас плиталарда да кездескен. Стильдің барлық үлгілері ежелгі Цинь патшалығы территориясында (қазіргі Шэньси провинциясы жері) табылған. Чжоу патшалығының күйреуі бір-бірінен өзгешеліктері бар бірнеші аймақтық жазу түрлерінің қалыптасуына әкелді. Негізінен 3 жазу түрін атап айтуға болады: Цинь патшалығының жазуы, - онда да Чжуань стилінің алғашқы варианты қабылданды; қалған ірі патшалық жазуының қалыптасуы – ол Инь және Чжоу жазуларының қосындысынан туған; Оңтүстік Чу патшалағының жазуы – оның жазу дәстүрі Солтүстік Қытай вариантынан әлдеқайда ерекше.

Шанянтайте жазу үлгісі. Фенцзюйте жазу үлгісі. Пинфуте жазу үлгісі. Ежелгі Қытайды бітіруші Цинь шихуанды алғашқыларының бірі болып Цинь жазуы негізінде жазуды унификациялаған. Оның кеңесшілерімен бірлесіп шығарған Сяо Чжуань – «кіші баспа» («малая печать») деген атқа ие болып, 3300-не иероглифтен тұратын арнайы тізім жасалды. Бұл жазу кейінгі 4 ғасыр бойы қолданылды. Оған қоса тағы басқа жазулар да болған. Мысалы: Кэфу – «бөлік қағаздар үшін жазба», Чун Шу – «жәндік – жазулар; Шушу – «канцелярлық жазу», Муин – «баспадағы белгілер», Лишу – « писцовое, Лишу стилі Хань дәуірі кезіндегі ресми құжаттарда б.з.д І ғасырдың ортасынан бастап қолданылған. Сонымен қатар, ертеректе Қытайда жазуға арналған қылқалам қолданылған. Оны әскербасы Мэн Тянь ойлап шығарған. Қылқаламмен жазуды Инь дәуірі кезінде пайдаланып, көбінесе оны қоянның жүнінен жасаған. Осыдан бастап белгілерді тазалауға арналған пышақты керексіз қылып тастады. І ғарсырдың басында ғалым Ян Сюн диалектикалық лексикалық сөздігін «Фанъянь» -ды ойлап шығарды. Жүз жыл өткен соң ғалым Сюй Шэнь қытай жазуының «Шовэнь Цзецзы» классикалық түсіндірме сөздігін жасады. Онда 9353 белгі көрсетілген. Дәстүрге сәйкес Сюй Шэнь иероглифтердің 6 категориясын көрсеткен: көркем (пиктограмалар); көрсеткіштік (диограммалар); фонетикалық, «сенім» иероглифтері. Сюй Шэннің сөздігі кейінгі түсіндірме сөздіктерге негіз болды. 543ж 13000 иероглифтен құралған Юипянь «сөздігі» құрастырылды. Сун династия кезінде (Х-ХІІІ ғ) баспа кітаптарының пайда болуы жазудың стандартталуына негіз болды. Қытай иероглифтері көршілес халықтардың,атап айтқанда,танғыт Чжуан, вьетнамдықтардың иероглифтер жазуының пайда болып, дамуына әсер етті.

Сауаттылыққа үйрету

Ежелгі Қытайда сауаттылық мәселесі көбінесе жоғарға тап өкілдерін алаңдатты. Баланы кішкентай кезінен сауаттылыққа үйретуге тырысты. «Мың иероглиф каноны» деп аталған әліппе қайталанбайтын мың иероглифке тең бір-бірімен тығыз байланысқан мәтіннен құралды. Ол жас балғынды әлеммен таныстырды. Ол мынандай сөздерден басталды: «көк – қара, жер – сары, әлем кең және үлкен... 7-8 жастағы ер балалар үшін классикалық білім беру басталады. Ол қызметке даярлықтың алғашқы сатысы деп есептеледі. Арнай және техникалық білім оқушыларға берілмейді. Білім Конфуций канондарын жатқа айту, 4000 иероглифтерді жаттаумен сусындады. Бұл білімді есте сақтау үшін 6 жыл қажырлы еңбек еткен ынта ерек. Білімді есте қалдыру үшін мұғалімдер алдымен өздері мәтінді оқыған. Онан кейін оқушыларға оны топпен немесе жекелей қайталатқан 50 рет кітапқа қарап, 50 ретауызша айтқан бала бұл мәтінді есте сақтаған. Есте қалмаса «таяқпен» ұғындырған. Классикалық білімді аяқтау үшін 12-13 жыл белсенді де ынталы дайындық қажет болды. Дәстүрлі білім берудің элементтері яғни канондарды жаттау қазіргі күнге дейін Қытай халық республикасы және Тайваньда сақталған.