Жинақтар

Жинақтар (Species) - кесілген және ірі ұсақталған емдік өсімдік шикізаттарының қоспасы болып табылады (құрамында күшті әсер беретін заттар бар өсімдіктерді қоспағанда), оларға кейде тұздарды, эфир майларын немесе өзге заттарды қосады. Латын тілінен аударғанда «жинақ» сөзі «тұқым», «түр» дегенді білдіреді (емдік өсімдіктердің белгілі түрі немесе әр түрлерінің қоспасы).

Тарихы

Өте ежелгі заманның өзінде-ақ адам әр түрлі өсімдіктердің емдік қасиеттері жөнінде айтарлықтай мәліметтер қорына ие болып, оларды өмірде кеңінен қолданған. Емдік өсімдіктердің жинақтары өсімдік шикізатында табиғи түрдегі әсерлі заттардың болуының, дайындау, қолдану қарапайымдылығының және шикізаттың бағасы бойынша қол жетерлік болуының арқасында қазіргі кезде де құнды болып отыр және кеңінен қолданылуда. Жинақтардың кемшіліктеріне емдік түрінің аяқталмағандығы (ауру адам шәй дайындауы, аузын шаюы керек және т.с.) және мөлшерлеудің дәлсіздігі (мөлшерленбеген жинақтар үшін) жатқызылады. Заводта өндірген кезде осы емдік қалыпты одан әрі жетілдірудің мынандай мүмкіндіктері бар: ұсақтау сапасын және араластыру біртектілігін жақсарту; жинақтардың негізгі кемшілігін – қолданған кезде мөлшерлеу дәлсіздігін жою.

Жинақтарды жіктеу.

Жинақтар мөлшерленген (Species divisae) және мөлшерленбеген (Species indivisae) болып жіктеледі. Мөлшерленген жинақтарды кәдімгі, пресстелген және ерігіш шайларға бөлуге болады.
Құрамы бойынша жинақтар қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Қарапайым жинақтар емдік өсімдік шикізатының бір түрінен, күрделі жинақтар – бірнеше өсімдіктерден және басқа емдік құралдардан тұрады.
Онымен қатар, жинақтарды қолдану тәсіліне қарай ішкі, сыртқы қолдануға арналған жинақтарға және тартатын (ингаляциялық) жинақтарға жіктейді. Ішкі қолдануға арналған жинақтарды тұтқырландыратын, запыран шығаратын, тер шығаратын, ащы (тәбет келтіретін), кеуделік, тыныштандыратын, әлсіздендіретін, жел шығаратын, витаминді және т.с. деп бөледі. Сыртқы пайдалануға арналған жинақтарға мыналарды жатқызады: ауыз шаюға арналған, буландыруға арналған немесе жұмсартатын, су қабылдауға арналған және т.с. жинақтар. Тартатын жинақтар құрамында ұшпалы әсер ететін заттары бар буды өкпеге тікелей енгізу үшін пайдаланылады.

Жинақтардың технологиялық үлгісі.

Жинақтарды дайындау келесі сатылардан тұрады:
1. Ұсақтау.
2. Електен өткізу.
3. Араластыру.
4. Ыдысқа салу, орау және безендіру.
Ұсақтау. Әсер ететін заттарды жақсырақ алып шығу үшін жинақтар құрамына кіретін өсімдік шикізатын әрқашан дерлік ұсақтайды. Шикізатты құрылымына және түріне байланысты жеке-жеке ұсақтайды. Жапырақтарын, шөбін, қабығын, тамырларын және сабақтарын шөп және тамырқиғыштарда кеседі. Тамырларын және тамырсабақтарын кейін үйіндіге арналған немесе өзге диірмендерде ұсақтайды. Жемістерін, дәндерін және (толокнянканың, итбүлдіргеннің немесе эвкалиптің) терілі жапырақтарын алуан түрлі диірмендердің көмегімен ұсақтайды. Жөке, сиырқарақат және дәріханалық түймедақ гүлін қоспағанда, гүлдерді тұтас күйінде пайдаланады.
Өсімдік шикізатының ұсақталу дәрежесі жинақтың пайдаланатын мақсатымен анықталады. Ішке қабылдауға арналған тұнбалар мен қайнатынды жасауға арналған жинақтар (Species ad infusum et decoctum) – шай, шаю және дәріленген дәке – бөліктерінің мөлшері келесідей болуы керек: жапырақтары мен шөптері – 4-6 мм, сабақтары, қабығы және тамырлары – 3 мм, жемістері мен дәндері – 0,5 мм, тартатын жинақтар (Species fumales) – 3 мм, су қабылдауға арналған жинақтар (Species pro balneo) – 2 мм.
Електен өткізу. Ұсақталғаннан кейін жинақтар тесіктерінің мөлшері 0,2 мм № 32 електен өткізу арқылы шаңнан тазартылуға тиіс.
Араластыру. Жинақтың құрамдас бөліктерін тұрқы (корпусы) айналатын араластырғыштарда араластырады. Жинақтың жекелеген бөліктерінің мөлшерлері, пішіні, салмағы әртүрлі болғандықтан және осыған байланысты қабаттарға бөлінуі мүмкін болғандықтан, құрамы бойынша біртекті қоспа алу белгілі қиындықтар әкелуі мүмкін.
Егер жинақтың құрамына эфир майлары немесе тұздары кіретін болса, оларды алдын ала ерітіп алады: эфир майларын этанолда, тұздарды – суда; алынған ерітінділермен жинақтың бір құрамдас бөлігін немесе жинақты түгелдей бүркіп шығады. Сулы ерітінділер қолданған жағдайларда ылғалданған жинақты мұқият араластырып, 40-600С температурада кептіргіш шкафтарда кептіреді. Ылғалды өсімдік материалы ферменттік және микробтық зақымдануға өте оңай көнеді. Өсімдік шикізатының құрамдас бөліктерінің денатурациясын болдырмау үшін кептіру температурасы 600С –ден аспауы керек. Спирт ерітінділерін қолданған жағдайларда жинақты жиі-жиі араластырып, спирт кеткенге дейін ашық ауада кептіреді. Кептірілгеннен кейінгі жинақтың салмағы өсімдік шикізатының және жинаққа кіретін басқа ингредиенттердің қосынды салмағына тең болуға тиіс.
Жинақтарды орау. Жинақтарды ішіне пергаментті қағаз төселген картон қораптарда немесе 50, 100, 150 және 200 грамдық қосарланған қағаз пакеттерде жібереді. Этикеткасында жинақтың құрамы және міндетті түрде қолдану тәсілі көрсетіледі.
Жинақтарды шығарудың болашағы зор түрі – пресстелген, мөлшерленген дәрілік шикізатқа ұқсас брикеттер болып табылады.