Жоба:Инкубатор/Қызыларай тауы
 | Бұл мақала әлі тексерістен өтпеді. Тексерілмеген мақалалардағы мәліметтер сенімсіз болуы мүмкін.
|
Қызыларай – қазақ даласындағы ең биік қызыл таулар тізбегі.
Балқаш өңірінің солтүстігінде Қызыларай жотасы 25 шақырымға созылып жатыр. Бұл қатпарлы жыныстар ежелгі жанартау іздері. 1565 метр биіктікте Ақсоран шыңы орналасқан. Бұл Сарыарқаның ең биік нүктесі. Сондықтан бұл тау сілемі "Дала төбесі" деп аталады.Қызыларайдың етегінде Шабанбай би ауылы бар. Бұл елді мекен экотуризмді ұнататындар арасында танымал. Жергілікті тұрғындар туристер үшін археологиялық орындарға жаяу жорықтар ұйымдастырады, сондай-ақ оларды қазақтардың ұлттық мәдениетімен таныстырады.
Орналасуы өңдеу
Қызыларай жотасы Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында орналасқан. Ені 70 шақырымға, ұзындығы 56 шақырымға созылып жатыр. Жаман-Қызыларай тауларының оңтүстік жағында Шабанбай би ауыл округіне қарасты Сона деген шағын ауыл бар. Батысында Қызыларай сілемі таулармен аяқталады: шыңы теңіз деңгейінен 980 метр биіктікте Шоқпартас,1031 метр биіктікте Ақтоғай шыңы бар Қаражұмақ тауы орналасқан. Этимология Атау екі компоненттен құралған. Алғашқы сынары таудың түсін білдіреді. Ал екінші сыңары "арай" моңғол сөзінен шыққан. Ол "таудын басы", "шыңы" магынасында қолданылады. Демек, «Қызыларай» – «таудың қызыл түсті шыңы, биік жері» деген мағынаны білдіреді.
Геологиялық құрамы өңдеу
Бектау-Ата сияқты бұл таулар көне жанартау қалдықтары болып келеді, бірақ Бектаудан айырмашылығы мұнда белсенді жанартау болған. Қызыларай таулары негізінен шөгінді және магмалық тау жыныстарынан тұрады, олардың ішінде граниттер, порфириттер, кварциттер, құмтастар, тақтатастар басым.
Тарихи маңызы өңдеу
Қызыларайда тарихи мұралар: қола дәуіріне жататын монументалды қабірлер мен жартас суреттері, түркі дәуірінің тас мүсіндері және қазақ-жоңғар соғыстары дәуіріндегі кесенелер молынан кездеседі. Осы көрікті жерлерден археолог Әлкей Марғұлан Беғазы-Дәндібай мәдениетінің көне іздерін тапты. . Жақын маңдағы Беғазы қорымынан қола жебе ұштары табылған. Жәдігерлерді Ақтоғай ауылындағы облыстық археологиялық-этнографиялық мұражайынан көруге болады.
Климат өңдеу
Қызыларай мұхиттар мен теңіздерден алыс орналасқандықтан, мұнда Сібір антициклоны мен арктикалық ауа массалары еркін айналады, сондықтан мұнда климат құрғақ және күрт континенттік. Қысы суық, қаңтардың орташа температурасы -14...-18°С, минимумы -40°С . Жазы құрғақ және ыстық, шілденің орташа температурасы +20...+24°С, ең жоғарғы температурасы +35°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-300 мм.
Флора өңдеу
Қызыларай жотасының қат-қабат гранит шыңдарын қылқан жапырақты ормандар мен аршалар қаптап жатыр. Дала жазығында шағын қайың аралдары бар. Айналада жабайы раушан, долана, таңқурайжәне қарақат өседі. Бірақ өсімдік әлемінің негізін қарағайлар құрайды.
Жануарлар әлемі өңдеу
Қызыларай таулары Қазақстандағы арқарлардың жалғыз үлкен мекені болып саналады. Қызыларайдың фаунасы бай және алуан түрлі. Аталмыш арқарлардан басқа елік, ақбөкен, қабан, қасқыр, түлкі, қоян, қарақұйрық, қарсақ, борсық, аққұтан, суыр мекен етеді. Құстардан – тоғай, қараторғай, кекілік, қаз, құтан, шағала, т.б.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Ержанов, Н. Т. (2001). Современное состояние биоразнообразия млекопитающих казахского мелкосопочника и факторы, его определяющие. Вестник КарГУ, (3), 23.
- ↑ Бекзаткызы, И. (2019). Полевые исследования по топонимике Сарыарки (на примере Карагандинской области). In Полевые исследования в Верхнем Приобье, Прииртышье и на Алтае (археология, этнография, устная история и музееведение) (pp. 175-182).
- ↑ Бейсенов, А. З., Мусаева, Р. С., & Жамбулатов, К. А. (2012). О создании естественно-научного обоснования (ЕНО) проектируемого заповедника-музея" Кызыларай-Бегазы". In АРХЕОЛОГИЯ И ИСТОРИЯ САРЫАРКИ (pp. 259-274).