Жылқышы (малшы)

 Басқа мағыналар үшін Жылқышы деген бетті қараңыз.

Жылқышы – жылқы малын үйір-үйірімен, табын-табынымен бағатын кәсіп иесі. Жылқы өзге түлікке қарағанда ұзын сирақты, қысы-жазы азығын далада тебіндеп табатындықтан оны табында бағу қазақ тұрмысы үшін қолайлы болған. Жылқы бағудың өзіндік машақаты көп, бейнеті мол.

Жылқышы (ҚР МОМ қорынан (КП 6458)).

Дәстүрлі жылқышының шаруашылық ұйымдастыруы

Жылқыны көп ұстайтын қазақ жерінде жылқы бағудың өзіндік қиындығы бар. Себебі табын-табын жылқыны қыстау маңында бағу мүмкін емес. Сондықтан жылқы түлігін отарлап қоста бағу тәсілі қолданылды. Бір қоста шамамен 400-500 жылқы, әр қоста шамамен 4-5 жылқышы болады. Бұлардың ішінен тәжірибелі қосағасы белгіленеді. Жылқышылардың еңбек ақысын, жалдану мерзімінде киетін тай тері тон, шидем күпі, шекпен, тымақ, күләпара, саптама етік т.б. киімдермен қамтамасыз етуді, қос жабдықтарының сай болуын қосаға ұйымдастырады. Қостағы жылқышыларға баспана ретінде артып алып жүруге киіз қос, төсеніш ретінде ескі туырлықтар мен тай терілері беріледі. Қос жабдығына қазан-аяқ, шелек, аяқ-табақ т.б. керекті ыдыстар түгелденеді. Әр қоста қазаншы ретінде бала жігіт белгіленеді, ол қостағы ыдыс-аяқ, керек-жарақ, азық-түлікке жауап береді. Сондай-ақ қосаға қостағы жылқышылармен, мал иесімен келісе отырып жыл бойғы еңбек ақының мөлшерін белгілейді.

Жылқышының мал тануы

Мал иесінен гөрі қысы-жазы жылқымен бірге жусап, бірге жүрген жылқышылар малдың жайын, үйір-үйірге бөлуді, айғыр қоюды, қысырақ матауды, тұқымын аздырып алмауды жақсы біледі. Сондықтан мал иесі бұл жөнінде қосағасымен ақылдасып, кеңесіп отырады. Жылқышылар сондай-ақ үйірдегі айғырды белгілеуден басқа күллі табын арасында түбінде садыр айғыр немесе көсем айғыр болатын жылқыны танып, бақылап, ерекше қадағалап жүреді. Қостағы жылқышылардың мінетін атының сай болуын, табындағы билердің қыс қыспағынан қалай шыққанына байланысты үйірге айғыр салудың уақытын белгілейді.

Жылқышының жер тануы

Қос маңайының оты тозған кезде жылқышылар қоныс аударып отырады. Жылқышылар қай жерде табынды байырқалатып жаю керек екенін, қай жерде шөп басын шалдырып өту керек екенін жақсы білген. Жылқышылар жолсызда жөн табатын, айсыз қараңғыда жол табатын білімділігімен ерекшеленеді. Олар дер кезінде оты тозған жерден сонысы басылмаған жайылымдық жерлерге өріс аудырып отырады. Сонымен қатар тәжірибелі жылқышы боз отты қыр шөбінен бір мезет ақ отты өріске ауыстырады. Күн райына қарай қырлы-қыратты жердің теріскей, күнгей беттеріне жаюды ескереді. Жылқышы жылғалы, жар қабақ, саз-батпақты, оппалы жерлерді мықтап еске ұстайды, себебі боранды күндері жаңағыдай жерлер табындағы жылқы үшін аса қауіпті. Қатты боранда ықтасын болатын жерлерді жақсы танып, ыққан жылқының бетін солай қарай бұрады.

Жылқышының күн-райын тануы

Тәжірибелі жылқышылар күн-райының өзгеретінін жылқының әрқилы қылықтарынан алдын-ала аңғарып отырады. "Ұйықтаған ұйқы алады, ұйықтамаған жылқы алады", "жылқы малы – ысқырса желдікі, айдаса – жаудікі" – дейді халық мақалы. Әсіресе, жылқы малын қыста бағудың бейнеті тым ауыр. Сондықтан ұзақ күнге созылатын қарлы-боранды болжай отырып, қосаға қарауындағы жылқышыларды тас түйін дайындайды. Құр аттар мен мықты айғырларды қос-қостан мінгізіп, қалталарына сықпа, малта, қоржынға піскен ет салғызып, жылы киімдерін қанжығаға бөктертеді.
Күн-райы бұзылған уақытта жылқышылар жылқыдан көз жазып қалмауға тырысады. Керек болса боранды күндері жылқымен бірге ығады. Үйір-үйір жылқы ыққан кезде оны тоқтату мүмкін емес, осы кезде жылқымен бірге болатын жылқышының азығы өзімен бірге болады. Жылқышы үшін жұт өте ауыр болады. Өйткені, қайткен күнде де табындағы жылқыны жұттан аман алып қалуы үшін жылқышы бірнеше күнге созылған толассыз қарлы-боранда шұрқырасқан жылқымен бірге ыға береді. Шамасы жеткенше жылқыны үйіріп қалың сорларға, қар басқан терең жырларға соқтырмауға тырысады.
Мұндайда тәжірибелі жылқышылар үйірді артынан ертетін көсем айғыр, садыр айғырларды жетегіне алып күш қайрат, айла-шарғы жұмсайды.
Боран басталысымен жасамалы көсем айғырмен табын алдына түсіп шұңқыр, жарқабақ, сорларға соқтырмай құрулап соңынан ертіп отырады. Қалған жылқышылар екі қанатта және жылқы артында жүреді. Жылқышы осы бейнетке төзе біліп, үнемі ат үстінде жүріп, қолындағы құрығын тастамай, ауа-райының қандай да болмасын қолайсыздығына қарамай, алдындағы малын көзден таса қылмайды.

«Бірнеше тәулікке созылған қатты дауылда, түтеген боранда, жылы тамақ ішуді ойламай, ат үстінен түспейтін қандай қиын-қыстау жағдайда, алдындағы жылқысын оңай меңгеріп, өз еркіне бағындыра алатын асқан шебер және мықты қазақ жылқышымен теңдесу тіпті мүмкін емес», – деген еді кезінде қазақ даласын зерттегендердің бірі В.Я. Бенькевич. Мұндай желтақым жылқышыны "саңлақ жылқышы" деп атаған. Жылқышыны қазақ тұрмысында "мырза бақташы" деп атайды. Бұл жылқышының ауыл арасындағы әлеуметтік мәртебесінің жоғары болғанын көрсетеді.

Әдебиеттер

• Мұқанов С. Халық мұрасы. Алматы, 1974;
• Құралұлы А. Мал шаруашылығына, егіншілікке, аңшылыққа байланысты терминдер мен сөз тіркестерінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Өнер, 2007. 24-б.ғ;