Жылқы күзеу

Жылқы күзеу – көктем шыға жылқының жал-құйрығын және түйенің шудасын қысқартып қырқу науқаны.

Тарихи деректер

Қазақ құйрық–жалды малының көркі деп есептеп, оған ерекше мән берген. Лайсаң, батпақты кездерде аттың құйрығының қылы түсіп қалмауы үшін оны түйіп байлап тастаған. Тай – құнанның құйрық – жалы біртегіс жақсы өсуі үшін жалы мен құйрығын күзеген. Сонымен бірге жал – құйрығы дудырап, ұсқыны қашып жүрмес үшін қысыр қалған биелерді, соғым малын, тұлданған атты да күзеген. Осылайша, жылқы күзеу дәстүрге айналған.

Күзеуді ұйымдастыру

Жылқы күзеу жұма, сейсенбіден басқа күндері жасалады. Әсіресе, сәрсенбі сәтті күн деп саналады. Екінші жағынан, күн райы қолайлы күн болуы қажет. Себебі, бұлтты күндері жылқы түлігі ширығып, оғаш қылық танытады. Таңертеңгі жылқы жусауынан кейін үйірді ауылға айдап келіп, қолайлы маңайға байырқалатады. Оған әдетте, тас қора, бір жағы жар немесе өзен-судың жағасы сияқтыжерлер қолайлы. Ауыл-аймақтың еркек кіндіктілері құрық, шалма арқан (бұғалық), тұзақ, ноқта, шідер, тұсамыс жіптеріне қоса өткір қырықтық, қайшысын қоса, бәкі, кездік, пышақ сияқты жанқаруын алып, сайланып келеді. Олар жылқыны шетінен ұстап, шәлкестерінің аяғын тұсау, шідерлеу немесе күрделеу сияқты тәсілдермен бекітеді. Ал, асауларын байлап-матап алады. Алдымен жылқының жал мен кекілін, одан соң шоқтығын, ең соңында құйрығын күзейді. Осы науқан кезінде ен-таңба басылмаған тай, жабағы, құнандарға ен салынады. Ондайларды жығып, төрт аяғын мықтап бекіткен соң жасайды. Кейбір өңірлерде, мініс жылқысының құлағына ен салмайды (оның мәнін мініс атының көркін кетіреді деп түсіндіреді).

Жылқының құйрық-жалын күзеу

Күзеген кезде жалдың қылын тұтамдап уыстап алады да, өткір жанқарумен немесе қайшымен біртегіс етіп қырқады. Аттың жалын ауыз омыртқадан қолына (алдыңғы аяғына) қарай қиғаштай түсіп тұратындай етіп қырқады. Жас жылқы мен байтал, биенің жалы мейлінше келте етіп қырқылады. Ең машақатты шаруа – құйрықты күзеу. Әсіресе, мініс атының жал-құйрығы сәнді етіп, дұрыс күзелуі иесіне сын деп саналатындықтан қазақы ортада оған ерекше мән берген. Аттың құйырығын тұтамға толатындай етіп айналасын тарап, сүзіп алған соң ұзынды-қысқалы етіп кеседі. Жуас жылқының құйрық жалын күзеу үшін оны жығу қажет емес. Жүйрік аттың жалын бәйгеге қосардың алдында күзеп, тегістейді. Айғырдың жалын күзесе, күш қайраты қайтады деп, оның жал-құйрығына тимейді. Әрі шаңырақтың құтының бір "тұрығы" айғырдың жалы деп саналады.

Жылқы күзеу түрлері мен тәсілдері

Бұл үрдіс түліктің түрі мен жасына, жынысына және оны мінетін адамның, әрі ат иесінің әлеуметтік мәртебесіне сай жасалатын өзіндік ерекшеліктері бар. Соған байланысты ел арасында байталша күзеу, құнанша күзеу, тай күзеу деген негізгі түрлері аталады. Сазды, батпақты жердің жылқыларының құйрығын шолтита күзейді. Ал, бойдақ жылқының құйрығын тірсектен жоғары біртегіс етіп, шорт қырқады. Құйрық қылы кейін біркелкі төгіліп өседі де, атқа көрік береді деп санайды. Құйрығын күзеудің "бунап күзеу" және "сыпыра күзеу" деп аталатын түрлері бар. Сыпыра күзеу тәсілінде сағалықтан ұшына дейін тегістейді де, тек құйрық ұшына шыбынқағар деп аталатын кішкене күлтелі шоқ қалдырылады. Екінші түрі, сағалықтың әр жерін керте күзеуді "бунай күзеу" деп атайды. Бұл жас жылқы мен биелерді күзеуге тән тәсіл. Ал, мініс аты мен жүйрік аттардың құйрық-жалын күзегенде оны сиретіп, сұйылтып қана қырқады. Мұны "сүзіп күзеу" деп атайды. Жас жылқы мен бие-байталдардың жал-құйрығын мейлінше көбірек күзеп, шолтита қысқартып тастайды.

Тай күзеу

Тай күзеуде еркек-ұрғашысына қарамай жалы бірдей біртегіс қысқа етіп, кішкене ғана кекіл мен бірнеше тал шоқтық қалдырыла күзеледі. Бұл ел арасында, көбінесе, "тұқыл күзеу" деп те аталады.

Құнан күзеу

Құнан(ша) күзеу тай күзеуге қарағанда өзгешелеу. Құнанға молдау кекіл мен шоқтық қалдырылып, құйрығының ұшын тілерсектің тұсынан (жоғары немесе төмен) ғана бір тегіс етіп қиып қояды. Ұрғашы жылқының құйрығының екі-үш жерінен бунай күзейді де, ұшына шыбынқағар деп аталатын ұзындау келген жарты уыстай ұзын қыл қалдырылады.

Байтал күзеу

Байтал күзеу – кекілі мен жалы құнанша, құйрығын күлтелеп, үш жерінен бунай күзеледі, ұшында шыбынқағар қалдырылады.

Қысыр күзеу

Қысыр күзеу – бие кекілін төгілте қалдырып, жалын тегіс қысқа етіп күзейді. Құйрығының ұшын шырпып қана тегістейді.

Тұлдау

Қазақы ортадағы аза ғұрпына арналған аттың жал-құйрығын шолтитып кесуді тұлдау деп атайды. Аттың кекілін жоғары көтеріп, төбесіне түйеді де, құйрығын тілерсегінен жоғары (тайдың құйрығы тәрізді) етіп шорт кеседі. Ал, жалының ұшын тегістеп қана қырқады. Тұлданған аттың жал-құйрығын иелері өздері пайдаланбайды, біреуге тарту етіп жібереді. Тұл атқа жүген-құрық тигізбейді, ұры-қары, тіптен итқұс та жоламайды деп саналады.
Соғымға арналған жылқыны тұл ат тәрізді құйрығын тірсегінен кесіп, жалын сыпыра күзейді. Қалыптасқан дәстүр бойынша, құлынды биелер, айғырлар, жаз жайлайтын бедеу биелер, мініс аттары күзелмейді.

Күзелген жал-қылдың тұрмысқа пайдаланылуы

Күзелген жылқының жал-қылын қой жүнімен араластырып тұрмыс пен шаруашылық бұйымдарын жасауға пайдаланады. Олардың қатарында мал бекітетін жіп, шылбыр, бұйда, құр, киіздің баулары, арқан, малдың бас жібін, сондай-ақ, киіз үйдің белдеу арқандары бар. Мұндай қыл араластырылып есілген арқан жіптер созылмайтын мықты және өте берік болып келеді. Жылқы қылынан өте ширақы етіп, жіңішке есілген шалма арқанды жылқы ұстауға да пайдаланады. Асқан шеберлер қылдан жіңішке есілген тіндерді қабаттап тоқып, қыл жүген жасаған. Жылқының қылы, яғни, жал мен құйрығы, дәлірегі, малды байлайтын және киіз үйге қажетті бау, жіп-шуларды жасауға таптырмайтын, олардың беріктігі мен сапасын арттыратын шикізат ретінде бағаланады.

Әдебиеттер

• Ермеков Ә. Қазақтың малшылық лексикасы жөнінде // ҚМ. 1962, №2. 82-84 бб.;
• Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969;
• Шоқпарұлы Д. Тайжақыдан тараққа дейін // Ер қанаты. Жинақ. Құраст. Ж.Аупбаев. Алматы: Қайнар, 1987. 278-300 бб.;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.