Жіпсу

Қазақ тілінде терлей бастау, бусану осылай айтылады. «От қызуына жазық маңдайы жіпсіген Ақан басын төмен салып, ұзақ ойланып қалды» (С. Жүнісов, Ақан сері). Бірқатар түркі тілдерін қарастыра келгенде дәл бұл тұлғадағы және мағынасы сәйкес сөзді кездестіре алмадық. Дегенмен кейбір түркі тілі мен түнгус-маньчжур тілдерінің дерегіне сүйеніп жорамал айтуға бет алдық.

Тунгус-маньчжур тілдерінің кейбіреуінде: чив — ағу (ССТМЯ, II, 389). Сөздікте бұл тілдерге якут тілінен ауысқандығы белгіленген. Якуттарда чіпкын — сақылаудан құйылу мағынасыңа нұсқайды (бұл да сонда). Байқап қарасақ, ағу, құйылу — белгілі бір сұйық заттың қозғалысына арналған сөз. Ол сұйық зат — кейде адам денесіндегі тер бөлуі. Бір ғажабы «тер ақты», «тер шықты» деп айтамыз да, ал «тер жіпсіді» тіркесін қолдану дағдыға айналмаған. «Тер» сөзін қоспай-ақ «жіпсіді» десе адамға тердің келе бастағанын түсінеміз. Мұның өзі ертеден келе жатқан, қалыптасқан дәстүр сияқты. Сондықтан да «жіпсудің» берер мағынасын «термен» қосақтамай іздестіруге болатындығы байқалады. Бұл ретте бізге жәрдем беретін тіл — тува тілі болмақ. Оларда шимчээр — 1) қозғалу; 2) қозғала бастау (Рус.-тув.сл., 127) мағыналарына нұсқайды. Тіліміздегі «жіпсу» де, немесе «шып-шып терлеу» де осындағы түбір сөз «шим» тұлғасымен байланысты болуы ықтимал. Өйткені «жіпсу» дегеніміз әлі шындап терлеу емес, оның тек қозғала түсіп, денеде көріне бастауы.