Жүйрік аттың сыны
Жүйрік аттың сыны – аттың дене бітімі, жүріс-тұрысы, мінезіне, бағым-күтіміне байланысты жылқы түлігінің жүйріктігін айқындауда атбегілер қолданатын ең мәнді белгілер жүйесі. Ертедегі кәнігі атбегілер, кәнігі ат сыншылар болашақ жүйрік туар құлынды айғырының, биесінің түр-түсіне қарап ажырата білген. Сонымен қатар ат сыншы көргеннен-ақ жылқының жүйріктігін жазбай танитын болған. Олар жүйрік аттың басынан бастап, бақайына дейін зер сала қарап, жүйріктің сапасын, ерекшеліктерін дәл айтып беретін болған.
Дене мүшелерінің ерекшеліктері
Басы
Бас мүшесінің құрамына: жүйріктің құлағы, кекілі, көзі, қабағы, сағағы, тұмсығы, танауы, ерні, тісі, жақ сүйегі, иегі т.б. жатады. Жүйріктің бас бітімі өзге аттарға қарағанда ерекшеленіп тұрады, басы ұшқыр үйректің басындай ұзын, сүйрік, шағын көлемді, қу бас (етсіз), "тәует бас" болып келеді, әрі онда кесіп аларлық ет табылмайды. Осындай етсіз, сүйріктей басын алдына қарай төсей шапқанда, жүйрік қарсы аққан желдің кедергісін оңай жойып, құстай ұшады; көзі – өткір, алысты болжағыш, қарағанда жалт-жұлт етіп тұрады; қабағы – асты, үсті бірдей; құлағы – жүйріктің құлағының түбі құланның құлағының түбі секілді бос, тік. Жүйрік шапқан кезде, мұндай құлақ желкеге қарай жатып қалады да, оған қарсы соққан жел кірмейді; маңдайы – аздап дөңес болып келеді); танауы – аса кең, делдиіп тұрады. Танауының су ағарлығы үш болмаса да, екі арна, екі орамнан тұрады. Танауы бөкен текесінің танауындай кең келеді, мұны бөкен танау немесе теке тұмсық деп атайды; сағақтығы – екі жақтың арасы алшақ, жұдырық сыйып кеткендей кең сағақты болады. Егер аттың кеудесі кең біткенімен, сағағы тар болып келсе, онда ол кең тыныстай алмайды. Сағағы кең жылқының тынысы да кең. Сағағы кең, үңірейіп тұрады, соған байланысты мұндай сағақты атқұмар жұрт "үңгір сағақ" деп атайды. Нағыз жүйріктің мойны жолбарыстың, бұланның мойнындай, жұмырлана бітеді. Мұндай мойын ертеден кешке шапқанда да талмайды, "қой мойын" деген осындай болады; ауызомыртқа – шығыңқы бітеді; желкесі – етсіз, ой болып келеді; жұтқыншағы – қойдың жұтқыншағына ұқсайды. Мұны қой жұтқыншақ десе де болады; өңеші – етке, теріге қысылмай кең жатады. Кең танау, кең сағақ, кең қолтық, кең кеуде – осының бәрі жүйрікке біткен өкпенің қандай шабыста да алқынбай тыныстауын қамтамасыз етеді.
Кеудесі
Шын жүйрік төсінің астынан адам жүгіріп өткендей, кеуделі болады. Мұндай кең кеуделі аттың өкпесі қанша ұзақ шабыс, аламан бәйгеде де ентікпейді. Жүйріктің омырауы алдынан артына қарай кең, жоғарыдан төмен қарай – терең болады. Жүйріктің омырауын алдыңғы екі аяғының тұяқтарының ішкі жиектерін бір-біріне тигізіп қарағанда, екі тізесінің арасы кем дегенде 3-4 елідей (6-7 см) алшақ тұрады. Омыраудың кеңдігін тұяқ ұшынан шынтағына дейін өлшеп ап, одан ары шынтақтан шоқтығына дейін өлшейді. Егер екі өлшем тең болса, онда омырауының кеңдігін көрсетеді; төсі – түлкінің төсіндей, тояттаған бүркіттің төсіндей салқы келеді.
Жоны/Жотасы
Жоталы, қабырғалы, жауырыны етсіз, әрі тақтайдай, кісі төсек салып жатардай жалпақ, жазық, кең болып келеді, жұмырланып қоян жонданып тұрады. Халық бұны "қоян жон" деп айтады; жаясы (жаялық) кісі құшағы бойындай кең, жазық келеді.
Жауырын
Жауырын – етсіз тақтайдай жазық, кең болады; қолтығы – ашық тұрады. Мұндай қолтықты "қуыс қолтық" деп те атайды; шынтағы – қалқаңқырақ, сыртына қарай айнала біткен, қабырғадан (өкпе тұстан) алшақ тұрады. Егер шынтақ қысыңқы болып бітсе, онда ол шапқан аттың қолтығынан соғып, өкпенің еркін тыныстауына кедергі жасайды. Қолтығы ашық тұрады; қабырға – жүйрік жаратылған жануардың қабырғалары иіліп бітеді; мықыны – тар бітеді; көтендігі – шығыңқы, ашамайлы болады; жүйрік ат қарынды келеді. Бірақ оның қарны сиырдың қарнындай қампиып емес, орташа болады; құймышақ – шоқтықтан биіктеу тұрады; ұмасы – үлпершекті келеді. Алды мен арты – қас жүйріктің алды мен арты тең, үсті жайлы келеді. Мұндай аттың алдынан қарағанда, арты жіңішке сияқты болады, ал көлденеңінен қарағанда, алды-арты бірдей болып көрінеді.
Жамбас
Жамбас – басы делдек; сауырының шақпақ еттері мейілінше жетілген, кең болып келеді.
Аяғы
Аяғы – сіңірлі, жер соғарлы, тік біткен сом аяқ, әрі тірсегі (тілерсегі) жолбарыстың, желмаяның, ботаның тірсегіндей маймиып келеді. Тірсек буынды, буыны құрғақ, сіңірлі келеді. Маймиған тірсекті жүйріктің артқы аяқтарының серпіні ғаламат күшті болады. Жүйрікті жүйрік ететін де осындай серпінділік. Мұндай тірсекті ел арасында "бота тірсек" деп те атайды. Мұндай ат өзге аттардың екі-үш аттаған жерін бір-ақ аттайды; саны – бұлшық етті, талтақ, серке санына ұқсас келеді; жілігі – жіліншіктен сіңірі алшағырақ, әрі жуантық, ит жіліншік болады; бақайы – орташа, жуан, тақыр, быртық бақай; ұршығы – аласа болады; топшысы – құс топшы; тізесі – әлді, таза тізе, буындары қол батпастай қатты болады; тұяғы – алдыға қарай көсіліңкі, төңкерілген кеседей, жайылмай, бүрісе бітеді, әрі қалың, биік, жұмыр болады. Мұндай қалың, әрі биік тұяқ қанша ұзаққа шапқанда да еш қызбайды деседі. Жұқа, жатаған тұяқ тез қызады да, аяқтың қаруын тез қайтарады.
Жылқының алдыңғы бақайындағы бала тұлымындай шоқ қыл – шаша. Жүйрік аттың белгісі шашасында дейді халық мақалы. Нағыз жүйрік зәрін шашасына жеткізіп төгеді, тіптен, одан асырып та жібереді. Ал артқы қыз бақайға біткені – құндыздық деп атайды. Құндыздық құйысқандыққа тура келсе, аттың түзу болғаны; бұл татусыз ұзаққа шабатын кең тынысты өрен жүйріктің алғышарты. Туысы жүйрік болса да, аяғында ақау болса, ол жүзден озған жүйрік, мыңнан озған тұлпар бола алмайды. Жылқы бақайының салалығын қазақ қаламайды, өйткені ұзақ шабысқа алыс сапарға, жүкке ұзын бақай тез талады.
Жылқы тұяғының сырты – қара тұяқ деп, ішкісі – ақ сүйек, яғни тұра деп аталады. Тұраның үскі беті кемеш болады, бақайдың ұшы осы кемешке еніп тұрады. Ұзын тұра қазақ ұғымында жылқының жақсы белгісі емес. Тұраны шалынды деп те атайды.
Жерсоғар – бұл қара тұяқтың астындағы пішіні жүрек секілді қасаң қабаты. Жерсоғар қара тұяқтан артып өспеуі қажет, әйтпесе, жерге тиіп, салмақ түсіп, ат ақсап жүре алмай қалады. Осы себепті жерсоғар қаратұяқ кемерінен асып бара жатса жонып тастайды. Яғни қызбақай қысқа, құндыздық ұзын, жерсоғар тұяқтың қуысында жинақы болса, қаратұяқ болаттай болса, жылқы асқан атбегі, сұңғыла сыншының сынынан сүрінбей өте алады.
Дене тұрқы
Жүйріктің биіктігі үш түрлі болады. Бір жүйріктің алды биік, арты аласа келеді. Енді бір жүйріктің арты биік алды аласа бітеді. Арты биік, алды аласа ат өрге шапқыш келеді. Алды биік арты аласа ат ылдиға шапқыш келеді. Ал алды мен артының биіктігі бірдей жүйрік ылди мен өрге бірдей шабады.
Жал-құйрығы
Жал-құйрығының қыры өткір, қайратты, сұйық, құланның жалындай майда келеді. Оны ел арасында "құлан жал" деп те атайды. Олай болатын себебі бар: шын жүйрік майын жалы мен жаясына, қазысы мен қарнына, қартасына емес, етіне жинайды. Жал майға бітеді. Жал майы жоқ жылқының жалына қыл да сирек, сұйық бітеді. Сондықтан мұндай жүйрікті қыдыра жал, қылқұйрық дейді. Құйрығы күлтеленіп бітіп, қыл түбі әлді. Құйрықты бір жағына аудара тартқанда оның ұшы жамбас сүйектің басына жету керек.
Мінезі
Жүрісі жеңіл, елпек, елеңшіл, қунақы, қараталасқыш келеді. Мінезді келген жылқы бәйгеде қуатына қуат қосып, өршіп, егесе шабады, алдына қара оздырмауға тырысады. Байлауда тұрғанда (әсіресе түнде) тұмсығын көкке қадап тұрады. Үйірден оқшауланып жүреді және кісінегенде аңғарған адамға алуан түрлі дыбыс шығаратындығы байқалады. Жүйрік болар жылқының мінезі жуас болады.
Жүйрікке тән белгілер
Жүйрік сарқылмас қайратты, қайсар болады. Қайратты-қайсарлықтың сыртқы белгісін жүйріктің азу тісінен байқауға болады. Айқаса, кейін қарай кекжие біткен азу тіс – сондай сарқылмас қайраттың бір белгісі. Бабына түскен және жарауы үйлеспеген жүйрiктердiң мiнез-құлықтарында өзiне тән айырмашылықтары өте көп: бабына келген жүйрiк алысқа "ұрлана" қарайды, иесi жақындаған кезде оған қарсы жүрiп мойнын өзi созады, керме ағашта күн көзiне маңдайын берiп тұрады. Және кермеге өзi келеді, үйiрсек, аунағыш, еркелегiш келедi, жетекке ермейдi. Жаратуы жақсы жүйрік есінейді, таранып саңлақтанады, жан-жақты болжайды, иесіне иек артып еркелейді, деміл-деміл тезек тастайды. Бабына келген жүйрiк құйрық-жалын түйгiзiп, жарыс мәресiне барған кезде маңайындағы аттарды теуiп, тiстейтiнi де бар. Қазақта "жүйрiк ат дүбiршiл, өсекшi адам күбiршiл" деген мәтел осыны аңғартады. Керiсiнше, бабына келмеген ат үрiккiш, қашағаншыл, тебеген, пысқырғыш болып оғаш мiнез көрсететiндiктен кәнiгi атбегiлер ондайда бәйгеге қосып қинамайды.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Джантюрин С. Очерки киргизского коневодства // ЖК. 1883. No7. С.1-43;
- Келлер. Киргизский способь приготовления лошадей к скач-кам; во Внутренней киргизской (Букеевской Орде) // ЖК. СПб., 1885, С.56-73;
- Керімбаева Д. Қазақстанның жылқы шаруашылығы. Алматы: Қайнар, 1968;
- Ермеков Ә. Қазақтың малшылық лексикасы жөнінде // ҚМ. 1962. No2. 82-84-бб.;
- Жансүгіров І. Құлагер. Алматы: Жазушы, 1974; Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-2 том. Алматы: Жазушы, 1986;
- Дәдебаев Ж. Тұлпардың бабы мен сыны. Алматы: Бастау, 1994; Kun Péter. Szelek szárnyán. A sztyeppei nomádok lovas-kultúrája. Arkadas, 2003.