Зеланд Николай Львович

Зеланд Николай Львович (1833-1902) – Петербургтың Әскери-медицина академиясын бітіргеннен кейін, 1859 жылдан бастап Қазақстанның түрлі аймағында қызметте болады. 1882-1888 жылдары Орынбордағы әскери госпиталда ординатор, Түркістан өлкесінде сол кездері шығып тұрған «Степной край» (Дала өлкесі) газетінде әртүрлі мақалалары (санитария, гигиена және т.б.) тақырыптарда мақалалары жарияланып тұрған. Жетісуда облыстық дәрігер, ал 1888-1896 жылдары – Түркістан өлкелік әскери-медицина инспекторының көмекшісі. Н.Л.Зеланд – медицина, антропология саласындағы еңбектердің авторы. «Қырғыздар» (Қазақтар) атты очеркінде (Омбы, 1885) адамның табиғи қасиеттерінің антропологиялық, темпераменттік ерекшеліктерінің ақыл-ой дамуына тигізетін ықпалын көрсетеді, қазақ халқының мінез-құлқын зерттеп, көшпенділерді сангвиник темпераментіне жатқызады. Аталмыш еңбек қазақ халқының психологиялық ерекшеліктері туралы орыс тіліндегі тұңғыш зерттеу болып табылады. Төменде Н.Л.Зеландтың қазақ мінезі туралы жазған еңбегінен шағын үзінді келтіріп отырмыз. ...

Ресей мен Батыс Европада күллі қырғыз халқын осылайша атайтыны белгілі, солай бола тұрса да бұл орайда қырғыз – қайсақ пен жабайы тау қырғызының айырмасы бар. Сонымен бірге қырғыз атауы тура мағынасында тек соңғыларына қатысты; барлық басқа қырғыздар өздерін қазақпыз деп атайды...

Жаңа туған сәбиді шомылдырып, жаялыққа орап құндақтайды, бесікке бөлейді. Бесіктің тұрқы сопақша, төрт аяқты келеді. Бүйір шабақтары арасындағы кеңістік тақтайшалармен қиюластырылып жіпке керіледі, оған киіз төселеді, түбекке арнап ойық жасалады. Нәрестені бесікке жатқызған соң, құймышағын түбекке келтіре, бесік баумен байлап, үстін көрпешемен жабады. Көшіп-қону кезінде оңтайлы болу үшін бесіктің арқалығы мен табанына құрсау салынады да сәбидің кеудесі мен аяғы қатты байланып, ол қимылдамай жатады, тіпті емізу үшін де бесіктеналынбайды...

Жаңа туған балаға бесінші күні азан шақырылып, ат қойылады, бұл жол-жора кезінде босанған әйел жұбайының қошеметіне бөленеді, дастарқан жайылып, табақ тартылады, бұл кәдуілгі христиандық шоқындыру ырымы іспеттес дәстүр. Сәби үш жасқа дейін, кейде тіпті бұдан да ұзақ кезеңде емшек баласы аталады. Оны 5 жасқа толғанда сүндетке отырғызады. ...Қазақ балажан келеді. Баланы олар жылышырай танытып, еркелетіп өсіреді. Бала жазда көбінесе жалаңаш жүреді, жастайынан ат жалын тартып мініп, оның құлағымен ойнап өседі. ...Қазақ – қызу қанды жан. Оның рухына жайсаңдық, ізгілік тән, ол ылғи да жайдары жүреді, жалпы сергек әрі еліктегіш келеді, алайда «жүйкесі» көнбісті, ашушаңдыққа бара бермейді. Оның қызу қанды болуының себебі бәлкім, көшпелілердің өмір салтынан да болса керек. Қозғалысы шапшаң, үнемі ат үстінде жүруі қан айналымы мен зат алмасуына қолайлы болуы тиіс; бұған қоса дала тұрғындары дене қызуының жиі алмасуы, олар жұтатын таза ауа да; шөлейтте жол шеккенде сусынды көп ішпеуі, діни жоралғыларға байланысты тағамдар таңдауы, асқазан және ішек жолы қызметін жақсартуға жәрдемдеседі, бұлардың оның рухкүшін сақтауға маңызды ықпалы бар; ақыр соңында, арақпен, апиынмен және темекімен жүйкесін жұқартуға әдеттенбеудің де біраз пайдасы бар.

Зеланд әлемдік психологияда темпераменттер теориясына елеулі үлес қосқан ғалым. Зеланд Гипократ, Гален, Кант, Лесгафт, Кречмер, Гейне және т.б. ғалымдар сияқты келелі түйінді ойлары бар ғалым екендігі дау тудырмайды. Мәселен, орыс анторпологы Зеланд темпераменттің анатомиялық, физиологиялық негізі туралы айта келіп оны ми қабықшасындағы малекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты түсіндіреді. Мұны ғылыми жағынан дәлелді деп есептеуге болады.