Зергерлік бұйымдар

Зергерлік бұйымдар (негізінен сәндік безендіру заттары) — асыл металдарды (алтын, күміс, платина және палладийді) әшекейлеп өңдеудің, сондай-ақ түсті металдарды (жез, мельхиор т. б.) қорытудың, олардың бетіне, алтын, күміс жалатудың; көп жағдайда қымбат тастармен, эмальмен т. б. безендірудің нәтижесінде алынатын бұйымдар.

Зергерлік бұйымдардың сынамасы

Әдетте таза, асыл металдардан зергерлік бұйымдар жасалмайды. Оларға қажетті механикалық қасиеттер дарытып, тиісті түс алу үшін түсті металдар қосады, мәселен алтынның күміс және мыспен қорытпасын, кемде палладиймен, кадмиймен, никельмен, мырышпен қорытпасын; күміс пен платинаның мыспен қорытпасын, палладийдің күміспен және никельмен қорытпасын үстемелейді. Қорытпадағы асыл металдың құрамы оның сынамасын айқындайды. Көптеген елдерде сынаманы белгілеудің метрлік жүйесі қабылданған (КСРО-да ол 1927 жылдан бері енгізілген), ол бойынша сынама қорытпаның мың салмақтық бірлігіндегі асыл металдың бөлшек санымен белгіленеді.

1927 жылға дейін Ресейде сынаманы белгілеудің мысқалдық жүйе деп аталатын (96 мысқалдай тұратын орыс фунты негізінде) жүйесі болды. Мұнда сынама қорытпаның 96 бірлігіндегі асыл металдың салмақ өлшемімен белгіленетін.

АҚШ-та, Ұлыбритания мен Швейцарияда караттық жүйе қабылданған. Бұл бойынша асыл тастың 1000-сынамасы 24 шартты бірлікке сәйкес келеді.

Кестеде КСРО-да қалыптасқан метрлік өлшем келтіріліп, олардың мысқалдық және караттық жүйеге аударылуы көрсетілген.

Зергерлік және басқа бұйымдар дайындауға рұқсат етілетін асыл металдар қорытпасының сынамасы заңды түрде белгіленіп, мемлекет кепілдігінде болады. Бұл үшін бұйымдар сынамалық бақылаудан өтіп, оларға сынама таңбасы қойылады. Бұйымдарта таңба салу үшін түрлі елдерде суреті мен пішіні әр түрлі бақылау белгілері қолданылады; КСРО-да ол эмблемадан (бесжұлдыз аясындағы орақ пен балға) және метрлік жүйенің үш белгілі санынан тұрады.

Алтынның 583-сынамалы қорытпасы неғұрлым кең тараған; бұл сынаманың қорытпасының түсі құрамына енген түсті металдардың сандық қарым-қатынасына қарай әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, егер 583-сынаманың қорытпасында алтын 58,3%, күміс шамамен 36%, ал мыс 5,7% болса, қорытпаның түсі жасыл реңк алады; күміс 18,3%, мыс 23,4% болса күлгін-қызғылт; күміс 8,3%, мыс 33,4% болса қызылдау болады.

Гауһар тасты әсемдік бұйымдарды дайындау үшін ақ алтын деп аталатын қорытпа кеңінен пайдаланылады, оның құрамы мынандай; 583 сынамалы алтын қорытпасында күміс 23,7—28,7%, палладий— 13,0—18,0% немесе никель 17,0% мырыш 8,7%, 16,0%; ал 750- сынамалы алтын қорытпасында — күміс 7,0—15,0%, палладий 14,0%-ке дейін, никель 4,0% мырыш 2,4% немесе никель 7,5—16,5%, мырыш 2,0—5,0%, мыс 15,0%-ке дейін болады.

958-сынамалы алтын қорытпасы берік болмайды. Сондықтан кең қолданылмайды. 375 сынамалы алтын қорытпасының құрамында алтын 37,5%, күміс 10,0%, мыс 48,7%, палладий 3,8.% болады.

Күмістің 875-сынамалы қорытпасы неғұрлым кең тараған. Оны әшекей заттарын және ыдыс-аяқ жабдықтау үшін пайдаланылады.

Күмістің 916-сынамалы қорытпасы эмаль жалатқан ыдыстарды дайындау үшін; 960 сынамалы қорытпасы — нәзік өрнекті ыдыстар жасауға қолданылады. Платина мен палладийдің қорытиасы зергерлік істе болар-болмас мөлшерде пайдаланылады. Күміс және жез бұйымдардың тым тез тотығып кетпеуі үшін және олардың әсемдік қасиеттерін жақсарту мақсатында бетіне электролиттік тәсілмен 999 сынамалы алтын немесе 999-сынамалы күміс жалатады.

Бағалы және сәндік тастар

Әсем нақышталып жасалған зергерлік бұйымға қондырылған бағалы, сондай-ақ табиғи жарқырауық тастар әдемі өң беріп, бағасын арттырады. Бұл тастар шартты түрде бағалы, жартылай бағалы және әшекейлік деп бөлінеді. Бағалы тастарға — алмас, лағыл, изумруд, сапфир, табиғи інжу, александрит; жартылай бағалыға — ай тасы, аквамарин, аметист, берилл, гранат, көгілдір ақық, гиоцинт, тау хрусталі, жадеит, морион, опал, топаз, турмалин, хризоберилл, хризолит, хризопраз, шпинель, циркон, цитрин, хромдиопсид, қолдан өсірілген інжу; әшекейлік тастарға — авантюрин, агат, малахит, янтарь, маржан, лазурит, нефрит, родонит, сердолик, кровавик, яшма және басқа жарқырауық тастар жатады.

Зергерлік істе бойында табиғи асыл тастардың барлық қасиеті бар синтетикалық лағыл, сапфир, александрит тастары кеңінен қолданылады. Тиісті температура мен қысымда гауһар, аметист, алтын жалқынды топаз және басқа бағалы тастардан жасалатын иттрийлік — алюминийлік гранаттар да кең таралған.

Зергерлік бұйымдарды күту

Зергерлік әшекей ұйымдарында адам денесі терлегеннен пайда болатын қоңыр дақ қалмауы үшін әшекейлерді шешіп алысымен фланельмен құрғатыл сұрту керек. Түрлі шаруа істегенде және химикаттарды пайдаланарда жүзік, білезік және басқа зергерлік бұйымдарды шешіп қояды. Әсіресе алтын жалатқан бұйымдарды сақтықпен тұтыну керек. Әшекей заттарын сынап пен күкірт негізінде жасалған косметикалық бұйымдарды пайдаланғанда да (сынап алтынмен қосылса амальгома түзеді, бұдан бұйымдардың бетіне ақ дақ түседі, ал күкірт алтын мен күміске қосылса, қара түсті күкірттік қосылыстар түзеді) шешіп қойған жөн. Алтын және күміс бұйымдарға тиген йод та Қоңырқай дақтар қалдырады. Зергерлік бұйымдарды қорапшасында, құрғақ жерде сақтау керек. Әсіресе күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен белгілі бір дәрежеде болуының түрін жоғалтатын аметисті, түсті топ азды (алтын жалқындыдан басқасын), інжу мен ақықты ұқыптал сақтау қажет.

Егер тас қондырылып асыл металдан жасалған немесе тас қондырылмаған әшекейлік бұйымдардың жылтыр өңі тайса, оны жұмсақ тіс щеткасымен 72 стакан суға 1 шай қасық мүсәтір спиртін қосып сабынды суға жуу керек. Одан соң бұйымды таза жылы сумен шайып жіберіп, әбден құрғағанша фланельмен сүрту қажет. Алтын жалатқан бұйымдарды щеткамен неғұрлым сирегірек жуған жөн. Інжу, ақық, малахит пен янтарь ылғалға төзімсіз келеді. Осындай тасты және фольгаға қондырылған жасанды тасты бұйымдарды, сондай-ақ тастары желімдел жапсырылған әшекей заттарын қатты ластанғанда этил спирті қосылған сабынды суға (1:1) көп ұстамай шайып алу керек; янтарьды фланельмен ғана, ал қалған тастарды этиль спиртімен сүртіл тазартуға болады. Күмістен жасалған ірі бұйымдарды (мәселен ыдыс-аяқтар мен бөлменің ішкі әшекейлері) «Ювелирная» пастасымен тазартуға болады.

Тым қатты ластанған бұйымдарды зергерлік шеберханаларда таз арттыру керек.^[1]

Металл әрлеу

Платина, алтын және күміс әшекейлер үшін әрлеудің көптеген тәсілдері бар. Ең көп тараған әрлеу тәсілдері — жылтыратылған, сәтен / күңгірт, күңгірт және нақышталған. Жылтыратылған беті бар зергерлік бұйымдар өте көп таралған және шығылыстыру қабілеті жоғары металға жылтыр көрініс береді.^[2] Атласты немесе күңгірт әрлеу зергерлік бұйымдардың жылтырлығы мен шағылысуын азайтады, бұл, әдетте, гауһар тас сияқты асыл тастарды ерекшелеу үшін қолданылады. Күңгірт әрлеу зергерлік бұйымдарға текстуралы көрініс береді және материалды (егеуқұм қағазға ұқсас) металға ысқылап, «қылқалам жақпаларын» қалдырады. Соғылған әрлеу, әдетте, зергерлік бұйымдарға толқын құрылымын беру үшін, соғылған әрлеу әдетте дөңгелектелген болат балғаның көмегімен және балғамен соғу арқылы жасалады. Өте қымбат әшекейлердің айрықша бір белгісі – оларда кемінде 18К (алтын үшін) болады.

Кейбір зергерлік бұйымдарға жылтыр, шағылысатын көрініс беру немесе қалаған түске қол жеткізу үшін жабын жағылады.^[3] Стерлингтік күмістен жасалған зергерлік бұйымдар 0,999 сынамалы күмістің жұқа қабатымен жабылуы мүмкін (балқыту ретінде танымал процесс), сонымен қатар родий немесе алтынмен қапталуы мүмкін. Арзан металдардан жасалған зергерлік бұйымдар барынша тартымды әрлеу үшін күміспен, алтынмен немесе родиймен жабылуы мүмкін.

Түрлері

Әйелдерге арналған сәндік бұйымдар: алқа, балдақ, белбеу, білезік, жүзік, күміс оймақ, қапсырма, қолтықша, өңіржиек, сақина, сәукеле, сырға, тана, тұмарша, түйме, түйреуіш, шашбау, шекелік, шолпы.
Ерлерге арналған бұйымдар: кемер белбеу, кісе

Галерея

Ашық шашқа арналған тор; 300-200 жж д.; алтын; диаметрі: 23 см, медальон диаметрі: 11,4 см; Шығу тегі белгісіз (мүмкін Карпенисон (Грекия); Ұлттық археологиялық мұражай (Афины)^[4]
Византия ожерелье; 6-7 ғасырдың соңы; алтын, изумруд, сапфир, аметист және інжу-маржан; диаметрі: 23 см; Константинополь шеберханасынан; ежелгі коллекция (Берлин, Германия)
Авераның қыран брошьтары; V ғасыр; алтын, қола және шыны (имитациялық гранат); биіктігі: 11,8 см, ені: 5,9 см; Гвадалахарадан; Ұлттық археологиялық мұражай (Мадрид, Испания)
Саттон Худан иық қысқыштары; 7 ғасырдың басы; алтын, шыны және гранат; ұзындығы: 12,7 см; Британ мұражайы (Лондон)
Византия сырғалары; 7 ғасыр; алтын, інжу, шыны және изумруд; 10,2 x 4,5 см; Кливленд өнер мұражайы (Кливленд, АҚШ)
Өмір ағашының жанында екі құс бейнеленген ғибадатхана кулонының алдыңғы жағы; XI-XII ғасырлар; клуазонне эмаль және алтын; толық: 5,4 x 4,8 x 1,5 см; Киевте жасалған (Ежелгі Русь); Метрополитен өнер мұражайы (Нью-Йорк)
Орыс сырғасы; 19 ғасыр; күміс, эмаль және қызыл шыны моншақтар; толық: 6,4 x 2,6 см; Кливленд өнер мұражайы (Кливленд, АҚШ)

Дереккөздер

↑ Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
↑ Understanding Different Jewellery Finishes. diamondbuzz.blog. Тексерілді, 27 қаңтар 2023.
↑ What Is Rhodium Plating?. gardensofthesun.com. Тексерілді, 27 қаңтар 2023.
↑ Ancient Greece Pocket Museum — Thames and Hudson. — P. 251. — ISBN 978-0-500-51958-5.

[1] Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9

[2] Understanding Different Jewellery Finishes. diamondbuzz.blog. Тексерілді, 27 қаңтар 2023.

[3] What Is Rhodium Plating?. gardensofthesun.com. Тексерілді, 27 қаңтар 2023.

[4] Ancient Greece Pocket Museum — Thames and Hudson. — P. 251. — ISBN 978-0-500-51958-5.

[1]

[2]

[3]

[4]