Идіру
Идіру – сауын малынан сүтті неғұрлым жеңіл әрі молырақ сауып алу мақсатында қолданатын дәстүрлі шара атауы. Иiмеген сауын малының желiнінен сүт аз шығады немесе исініп, яғни мал сүті бойына тарқап, мүлдем шықпай қоюы мүмкін.
Идіру түрлері
Идірудің төлін салып идіру немесе жағызу, астынан идіру, жанай идіру, бөтен төл теліп идіру, тұлыппен идіру және жемдеп идіру, малды сылап-сипап исіндіру тәсілімен идіру деп аталатын түрлері бар:
- төлін салып идіру немесе жағызу;
- төлін енесіне аздап қана емізіп идіру. Мал иіген соң төлді қайтадан ажыратып, жеделдете сауады;
- астынан идіру – сауу барысында төлдің қатарласа емуіне мүмкіндік жасайды. Көбінесе інген сауғанда қолданылатын үрдіс;
- жанай идіру. Бұл тәсіл бойынша малға төлін емізбей, енесіне иіскету арқылы идіреді;
- бөтен төл теліп идіру – төлi өлген малды идіру үшiн басқа малдың төлiн телiп емiзедi;
- тұлыппен идіру – өлген төлдiң терiсiнен тұлып жасап, сауар кезде малдың алдына қояды. Сөйтсе мал иіп, саууға мүмкіндік береді;
- жемдеп идіру – әсіресе, қыста сауылатын сиырларды жем беру арқылы идіру кең тараған әдістің бірі болып саналады. Бұл тәсіл бұзауы өліп қысыр қалған сиырды идіртуге де қолданады;
- арқа, алқым (сиыр малы болса әуке), сауыр, екі қаптал сияқты малдың денесінің неғұрлым сезімтал тұстарын сылап-сипап исіндіру арқылы идіру;
- жағымды сөз немесе бірыңғай дыбыс, әуен айту тәсілімен идіру. Сонымен бiрге сауу кезiнде идіру үшін iнгенге «дүздiр», қойға «қош-қош» немесе «қотшы-қотшы», биеге «құр сал» деген тұрақты тіркеске айналған сөздерді көтеріңкі әрі жағымды дауыспен айтып отырады.
Ел арасында домбыра, сыбызғы және қобыз үнiмен де аналық малды елiтiп, идiргені туралы аңыздар мол кездеседі. Қазақта «Нар идірген» деп аталатын күй туралы аңыз-әңгімеде ботасы өлген інгенді күйдің құдіретімен идіргендігі жөнінде айтылады.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Сейдімбеков А.С. Мың бір маржан (қара өлең табиғаты). Алматы: Өнер, 1989;
- Хинаятұлы Б. Қазақтардың төрт түлікке байланысты ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары. Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі мен бүгіні. Алматы: Ғылым, 2001. 173-190-бб.;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.