Инновациялық мәні, түрлері және қасиеттері

Әлемдік даму үрдісі қазіргі ғылыми-техникалық серпілісті түбегейлі жаңа даму деңгейіне шығаруға себепші болып отыр. 90-шы жылдардың басында экономикалық даму парадигмасы өзгереді де, батыстың алдыңғы қатарлы шаруашылық іс-әрекеттің материалдық емес саласын жеделдетіп дамуымен ерекшеленетін «Жаңа экономикасы» көшті. «Жаңа экономика» аясында шынайы түрде білімге, яғни экономикалық өркендеудің жаңа сапалық түрін қамтамасыз етуші жаңартулар мен инновацияға негізделген нарықтың жаңа шаруашылық субъектілері құрылды.

Қазіргі уақытта технология, құрал-жабдықтар, кадр даярлау, өндірісті ұйымдастыру сипатында іске асқан «жаңа білім» үлесіне экономикасы дамыған елдерде жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) өсімінің 70-тен 84 пайызына келді. Жаңадан қалыптасқан жағдайда кәсіпорын акционерлеріне негізгі құнды қарайтын дәл осы зияткерлік капитал, ал оның маңызды құраушылары нарықтық бағалау мен беделге ие болып отыр. Экономиканың инновациялық белсенділігі басым сипатқа ие болуда, бұл өз кезегінде, кәсіпорындардың өз статегиясын түбегейлі өзгертуіне, жаңа бәсекелестік ортада және тіршілік етудің негізі ретінде зяткерлік түрде арттыруға жетелейді.

Жаңалық, жаңарту және инновация. Ғылыми –техникалық серпіліс заңдылықтарының мәселесі, әсіресе, негізгі ұғым түсініктер бойынша пікірталас турырады. Сонымен, кейбір авторлардың пікірінше, «жаңалық», «жаңарту» және «инновация ұғымдары» синоним болып табылады және ол ғылыми техникалық серпілістің нәтижесін білдіреді деп түсіндіріледі. Екінші пікір бойынша, бұл ұғымдардың арасында белгілі бір айырмашылықтары бар деп көрсетіледі. Егер жаңалық деп жаңа әдіс, өнер табыс және жаңалық табуды айтатын болсақ, ал осы жаңалықты іс жүзінде пайдалану жаңарту деген ұғымды білдіреді.

Жаңалық бұл қандай да бір іс-әрекет аясында жүргізілген іргетасты, қолданбалы зерттеулер мен талдамалардың рәсімделген нәтижесі және ол осы іс-әрекеттің ғылыми-әрі техника жетістіктерін тәжірибелі, нарықтық тұрғыда пайдаланудың аралық қорытындысы болып табылады. Жаңалық нарықта тұтынылатын жаңа өнімге айналған соң, соңғысы жаңарту болады. Осылайша, қазіргі заманғы инновация теориясында «Жаңарту» және «инновация» терминдерін бір-бірінен ерекшелеп бөлмейді, олар – синоним сөздер. Егер жаңартудеп жаңалықтың алғашқы рет қолдануын айтатын болсақ, инновация деп жаңалықты жаппай қолдануға кірістіруді айтамыз.

Заңнама бойынша инновация нарықта сатылатын жаңа немесе жетілдірілген өнім, іс жүзінде пайдаланатын жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үдіріс түріндегі ең соңғы нәтижесі. Алайда кез-келген жаңарту серпіліске әкеле бермейді. Ол орынды түрде таралған жағдайда ғана бұл жаңалықтың қоғамдық өндіріс пен даму үшін инновациялық мәні бар деп айтуға болады. Әлемдік экономикалық әдебиеттерде де инновацияға ғылыми техникалық серпілістің жаңа өнімдер мен технологияларда шынайы көрініс тапқан түрленуі деген анықтама берлуі де кездейсоқ емес.

Инновацияның ерекше мазмұнын өзгертулер құрайды, ал инновациялық іс-әрекеттің басты функциясы-өзгерту функциясы болып табылады. Австрия ғылымы Й. Шумпетер 1911 жылы бес түрлі өзгертулерді бөліп көрсеткен:

1) Жаңа техника, жаңа технологиялық үдерістерді пайдалану немесе өндірісті жаңадан нарықтық қамсыздандыру (сатып алу-сату)

2) Жаңа қасиеттері бар өнімді өндіру

3) Жаңа шикізат түрін пайдалану

4) Техникалық қамсыздандыруды ұйымдастырудағы өзгерістер

5) Өнімді сатуда жаңа нарықтың пайда болуы

Кейінірек, 1930 жылдары, ол инновация тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа өндірістік және көлік құралдарын, жаңа нарықтар мен өнеркәсіпті ұйымдастырудың жаңа түрін ендіру мен пайдалану мақсатында жасалған өзгерістер деген ұғымды енгізеді.

Мұндай көзқарасқа халықаралық стандарттарға негізделген нарықтық экономика жағдайында инновацияның жүйелік суреттеу әдістемелігі де сәйкес келеді. Ол бойынша инновациялық іс-әрекеті деп идеяларды ұластыру және оны жүзеге асырумен байланысты іс-әрекет түрі деп түсіндіріледі:

1) Жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үдерістерде

2) Нарықта ендірілген технологиялық жаңа немесе жетілдірілген тауарлар мен қызметтерде

Іс жүзінде пайдаланылған өндіріс тәсілдері мен оны жүзеге асырумен байланысты іс-әрекет түрі деп түсіндіріледі:

1) Жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үдерістерде

2) Нарықта ендірілген технологиялық жаңа немесе жетілдірілген тауарлар мен қызметтерде

3) Іс жүзінде пайдаланылған өндіріс тәсілдері мен оны ұйымдастыру түрінде

Сонымен «инновация» бұл бір мезгілде екі бірдей әлемнің атап айтқанда техника әлемі мен бизнес әлемінің көрініс табуы. Өзгеріс тек технология деңгейінде қатысты болғандаШумпетер оны өнертабыс деп, ал өзгертуге бизнес араласса, онда ол инновация болып табылады дейді.

Инновация түрлері. Инновацияның іс-әркетті басқару оны ұзақ уақыт бойы зерттеген жағдайда ғана табысты болмақ, бұл оларды іріктеп, керегін пайдалану үшін қажет. Сол себепті инновация жайлы айта отырып, оны ең алдымен дұрыстап саралап алу қажет. Инновацияны саралаудың сан алуан әдістері бар.