Ирландықтар
Ирландықтар (lang-ga|Muintir na hÉireann, na hÉireannaigh) — ұлт, Ирландияның жергілікті негізгі халқы (3,4 млн адам). Олар сондай-ақ Ұлыбританияда (2,5 млн адам), АҚШ-та (1,6 млн адам), Канадада (200 мыңнан астам адам), Австралияда (72 мың адам) тұрады. Жалпы саны 7,8 миллион адамды құрайды. Ирландиялық қауымдастықтар сонымен қатар Лондонның солтүстігінде (Килберн ауданы), Ливерпульде, Манчестерде, Портсмутта және т.б. ірі қалаларда бар.[1]
| Ирландықтар | |
| Muintir na hÉireann, na hÉireannaigh | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
7,8 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ирландия |
3,4 млн |
 Ұлыбритания |
2,5 млн. |
 АҚШ |
1,6 млн. |
 Канада |
200 000 |
 Аустралия |
72 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі
өңдеуИрландықтардың негізін аралға біздің заманымыздан бұрын 4 ғасырда қоныс тебуші кельт тілдес гэл тайпалары құрады. Ирландықтар халық ретінде X-XII ғасырда қалыптасып, ұлт болып XVIII-XIX ғасырда біріге бастады, мәні бойынша отаршылдық жағдайында қалыптасты. Бұл процесс ағылшын отаршылары жүргізген таптық және ұлттық езгіге ұшыраған ауыр жағдайда өтті. Ағылшын билеушілері ирланд (гэл) тілі мен ирланд католик шіркеуін қуғын - сүргінге ұшыратты. Ирландықтардың өз тілі мен мәдениетін сақтап қалуға бағытталған күресі етек алды.[2]
Тілі
өңдеу1921 жылы Ирландия дербес мемлекет болып құрылғаннан кейін ирланд тілі ағылшын тілімен бірге ресми тіл болып танылды. Ирланд тілінде Ирландияның батысы мен оңтүстігінде, Солтүстік Ирландияның Ферманаг және Армаг округтерінде, АҚШ пен Канаданың кейбір аудандарында сөйлейді.[3]
Діні
өңдеуИрландықтардың негізгі діні – христиандық, діни нанымы бойынша басым көпшілігі католиктерге жатады. Христианға дейінгі ирланд нанымдары туралы көп ақпарат сақталған жоқ. Олар көбінесе кельттердің діни нанымдарымен және әдет-ғұрыптарымен араласады. Кельттердің діні политеистік және анимистік болды.[4]
Тарихы
өңдеуБритандықтар аралға XII ғасырда келді. Ирландияны отарлау әсіресе XVII ғасырдан бастап, 1641 жылы ирландтардың ағылшындарға қарсы көтерілісі басылғаннан кейін қарқынды түрде жүрді. Ирландия жерлері тәркіленіп, көптеген ирландықтар таулы аймақтарға, әсіресе Солтүстік Ирландияға қоныстандырылды. Отаршылдар ирландтарды ассимиляциялауға тырысып, гэль тілі мен кельт мәдениетін қудалады. Алайда ирландтар өздерінің мәдени тәуелсіздігін қорғап, ұлттық болмысын сақтай алды.
XIX ғасырда елде орын алған аграрлық революция — кең көлемді жайылымдық егіншілікке көшу — ұсақ жалдаушылардың өз учаскелерінен жаппай қуылуымен қатар жүрді. Дәнді дақылдар егілетін жер көлемі күрт қысқарды. Картоп ирланд шаруасының негізгі тағамына айналды. 1845–47 жылдардағы егін шығымының сәтсіздігі Англияға және шетелдерге жаппай эмиграцияның дамуына түрткі болған ауыр ашаршылыққа әкелді.
1919–21 жж. Ирландияның азаттық соғысы басталды, оның барысында Ирландияға үстемдік мәртебесін беру туралы 1921 жылғы ымыраға келген англо-ирландық шарт жасалды (Солтүстік Ирландиядан басқа – Британ билігінде қалған Ольстер провинциясы). 1949 жылы Ирландия республика болып жарияланды. Солтүстік Ирландияда (Ольстер) католиктік және протестанттық қауымдастықтар арасындағы қарым-қатынас этносаралық шиеленістерге және экстремистік күштердің лаңкестік әрекеттеріне әкелді. Қақтығысты саяси реттеу іздестірілуде.[5]
Кәсібі
өңдеу.jpg)
Ирландықтар Еуропадағы ең аграрлы халықтардың бірі болды. Олар ірі тауарлық ет шаруашылығымен (негізінен шығыс пен солтүстік-шығыста) және қой шаруашылығымен айналысты. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары – картоп, арпа және сұлы, оңтүстік-шығысында – бидай. 19 ғасырдың ортасына дейін батыста жеңіл ағаш соқамен (ард), орталық және шығыс Ирландияда ауыр англо-нормандық соқамен, 4-6 жылқыны қосарлап жер жыртқан. Тауларда жерді тар иілген жүзі бар күрекпен (кей жерде қос жүзді) өңдеген. 20 ғасырға дейін сүйреткіштер мен, 2 доңғалақты арбаларды пайдаланған. Мінуге есектер мен пониларды пайдаланған. Ирландиялықтардың көпшілігі ауылдық жерлерде тұрады, дегенмен қала халқының саны артып келеді. Балық шаруашылығы дамыған.
Қазіргі кезде Ирландияның жүн бұйымдары бүкіл әлемде жоғары бағаланады: пуловерлер, күртелер, классикалық твид курткалар және Аран аралдарында тігілген кеудешелер. Голуэ де әртүрлі зергерлік бұйымдарды, соның ішінде әйгілі Claddagh сақиналарын және Корк маңында дәстүрлі ирланд аспаптарын шығарады. Уотерфордта хрусталь шығарады, ал Лимерик пен Курримакроста ирланд шілтерін шығарады.[6]
Тұрмыс салты
өңдеуЕскі рулық жүйенің іздерін байқауға болады. Ауылдық отбасыларда патриархалдық негіздер сақталған: отбасы – шаруашылық иесі, балалары экономикалық жағынан әкеге тәуелді. Шаруа қожалығын иеленген ұл әдетте әкесі қайтыс болғаннан кейін ғана үйленеді, кішкентай жер учаскелері екі отбасын асырай алмайды, сондықтан Ирландияның ауылдық жерлерінде кеш некелер басым, Бойдақтардың да саны өте көп.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеуЕлді мекендеріндегі ауылдар шоғырланып орналасқан. Батыста кельттердің ғимараттары сақталған - қабырғалары аласа, төбесі еңіс қамыс немесе саманнан жасалған тас үйлер. Үйлері тастан немесе қаңқалы (қабырғалары бетон блоктардан жасалған) үйлермен, екі, төрт беткейлі шифермен немесе тақтайшамен жабылған үйлерден тұрады. Қабырғалар іші-сырты сыланған және ашық түстермен боялған. Қалалық елді мекендердің әдеттегі түрі - орталық алаңы бар шағын қалалар.
Дәстүрлі киімдері
өңдеуЕрлер сияқты әйелдер киімі де негізінен жүннен тігілген. Он бесінші ғасырда әйелдер жүн матадан тігілген ұзын көйлек киді, көбінесе ленталармен және басқа аксессуарлармен безендірілген. Ұлттық киімі бір түсті (көбінесе қызғылт сары) белдемше (кильт), ұзын күртеше, жағасыз жеңіл жейде болды. Стильденген халық костюмін тек музыканттары ғана киеді. Мерекелік киімдегі басым түс ұлттық болып саналатын жасыл түс басым.[7]
Дәстүрлі тағамдары
өңдеуДәстүрлі тағамдарында - картоп тағамдары, сүт өнімдері, сұлы жармасы және балық үлкен орын алады. Ең танымал сусын - шай.[8]
Фольклоры
өңдеу_-_Irish_dance_group_29.jpg)
Ирландтардың ауызша шығармашылығы гэль тілінде де, ағылшын тілінде де (ирландтардың ұлт-азаттық күресін көрсететін тарихи әндер және т.б.) бай және ерекше. Ирланд фольклорының ең танымал элементтерінің бірі - ирланд ертегілері мен аңыздары. Олардың ішінде лепрехон сияқты кейіпкерлер көзге түседі – алтын сақалын қазанында сақтайтын, қызыл сақалды кішкентай, көңілді адамдар. Сондай-ақ ирланд ертегілеріндегі танымал кейіпкерлер - баншилер - әйел рухтары, өлімнің хабаршысы және кельттер - сиқырлы күші бар жұмбақ жаратылыстар.
Ирландиялық музыка мен би де осы елдің фольклорында маңызды рөл атқарады. Дәстүрлі ирланд музыкасы скрипкалардың, флейталардың, бодрандардың (соқпалы аспаптар) ерекше дыбысымен және өзіне тән ырғағымен сипатталады. Джиг, рил және хорнпайп тәрізді ирланд билері өздерінің энергиясымен, жылдамдығымен және орындау сұлулығымен ерекшеленеді. Ирланд фольклоры мерекелерге, үйлену тойларына, жерлеуге және басқа да іс-шараларға байланысты әртүрлі әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерге бай.[9]
Сілтеме
өңдеу
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ирландықтар
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Қазақ Совет Энциклопедиясы — Алматы, 1974 Т. 5.
- ↑ Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Гроздова И.Н. Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 195. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Әлем халықтары/Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.