Иткөйлек
Иткөйлек – жаңа туған нәрестеге арнап тігілген қырқынан шыққанша киетін ғұрыптық көйлек.
Тігілу барысы
._%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%96%D0%BD_%D1%81%D0%B0%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%96._%D0%A8%D3%99%D0%B9%D0%BA%D0%B5%D0%BD.jpg)
Иткөйлек бала денесіне жұмсақ болу үшін сиса, шыт, бәтес, бөз сияқты жұқа ақ бәтестен тігіледі. Иткөйлектің жеңі мен бойын тұтас кебенекше тәрізді пішіп, жағасын ойып, алдыңғы өңіріне баланың басы сиятындай етіп тік тілік жасайды. Жас баланың нәзік денесіне батпауы үшін тігістерін сыртына қарата, шетін бүкпей, қолмен тепшіп, жөрмеп тігеді.
Иткөйлек кигізу ырымдары
Иткөйлек кигізудің алуан түрлі ырымдық жақтары да бар. Әрбір ауыл, рулас жақын адамдар жас сәбиге өздерінше тілек тілеп, иткөйлекті ырымдап кигізген. Иткөйлектің етегі нәрестенің аяғына дейін жауып тұратындай ұзын және кең болуына мән берілді. Иткөйлектің етек-жеңінің ұзын болуы нәрестенің жасының ұзақ болуын тілеуден туған болса керек. Иткөйлектің кебенекше пішілуі және мол тігілуі «жейде бос болсын, жаның берік болсын» дегенді білдіреді.
Алдындағы балалар шетінеп отырған жағдайда жаңа туған балаға арналған иткөйлекті бақытты тұрмыс кешкен, көп жасаған, өсіп-өнген жақын адамның киімінен даярлайды. Бұл өмірге жаңа келген сәбиге ұзақ ғұмыр тілегенді білдіреді.
Иткөйлекті шешу
Баланы қырқынан шығару кезінде сәбидің кіндік шешесі иткөйлек пен сылау тақиясының орнына арнайы адал жейде, түрлі сырма тақия, төпеш және басқа киімдерді тігіп әкеледі. Адал жейдені жұмсақ кездемеден жаға-жең салып, тігісін ішіне келтіріп тігеді. Иткөйлегін шешіп алған соң, оған тәтті түйіп иттің мойнына байлап жібереді. Итті қуып жеткен ауыл балалары, түйілген тәттіні өзара бөліп алып, иткөйлекті иесіне әкеліп береді. Бұл ит қуу деп аталатын үрдіс «сәбидің пәле-жаласын қырық жаны бар хайуан – ит алып кетеді» дегенді білдіреді.
Нәрестенің алғашқы көйлегінің иткөйлек аталуы, оны иттің мойнына байланғандығынан емес, өркендеу идеясының іргелі категорияларының бірі балаға иттің жүйрік, ақылы озық, алғыр қасиеттері дариды, сәби күшікше бауырын тез көтеріп, жаны берік, "итжанды" болады деп те ырымдайды. Қазақта "итжанды" деген сөз оның беріктігі мен төзімділігін білдірген.
Иткөйлек кигізу салтының түпкі мәні нәрестенің жанын иттің рухы күзетіп жүреді деген ежелгі наным-сенімге де байланысты болса керек.
Қалыптасқан үрдістер
Қазақы ортада ежелден қалыптасқан үрдіс бойынша иткөйлекті басқа адамдарға бермейді. Әйтпесе баланың ырысы мен қуаты басқаларға кетіп қалады екен деседі. Алайда иткөйлек баласы жоқ әйелдерге ғана беріледі. Ондайда иткөйлекті берер алдында анасы ырымдап иткөйлектің бір шетінен кішкене кесіп алып қалады. Кейде иткөйлекті «оттай қаулап жасай бер!» – деп отқа өртеп жіберетін болған, кейде оны сақтап қойып, келесі балаларына кигізетін үрдіс те болды.
Ертеде дауға барғанда, жорыққа шыққанда балаларының иткөйлегін қойындарына салып алып жүрген. Сөйтсе, иткөйлек әкесін пәле-жаладан сақтап, жолын ашады; баланың періштесі қорғап, аман-есен сапардан оралады; алыстан хабар, тілхат жеткізіп тұрады екен деседі.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “Слон”, 2012. – (иллюстрацияланған) ISBN 978-601-7026-17-22-том: Е – И – 736 бет.ISBN 978-601-7026-20-2
Әдебиеттер
- Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора. Л.: Наука, 1976;
- Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991;
- Қасқабасов С. Миф пен әпсананың тарихилығы. Қазақ фольклорының тарихилығы. Алматы: Ғылым, 1993. 82-130-бб.;
- Турсунов Е.Д. Происхождение носителей казахского фольклора. Алматы: Дайк-Пресс, 2004;
- Тойшанұлы А. Антропогоникалық мифтердегі ит символы және «итжейде» салтының семантикасы (қазақ пен моңғолдың фольклорлық материалдары бойынша). ҚР ҰҒА Хабаршысы. №5. 2004. 68-б.;
- Оспанұлы Е. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Балалық шақ, үйлену. Графика. Алматы, 2009;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.