Ичан-Қала
Ичан-Қала (өзб. Ichan Qa'la) — Хиуадағы (Өзбекстан) көне қала, ашық аспан астындағы мұражай, қала ішіндегі қала. Бір кездері қаланы жаулардан қорғауға қызмет еткен қалың қабырғалармен қоршалған ішкі қала (шахристан, цитадель).
 Ичан-Қала
| |
|---|---|
| (ағылш.) Itchan Kala* | |
 ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы
| |
| |
| Түрі | |
| Критериялар | (iii)(iv)(v) |
| Сілтеме | [1] |
| Аймақ** |  Өзбекстан Хиуа
|
| Қосылуы | 1990 (14-сессия) (белгісіз-сессия)
Координаттар: 41°22′42″ с. е. 60°21′50″ ш. б. / 41.37833° с. е. 60.36389° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Картадағы Ичан-Қала | |
| * Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ | |
Ичан-Қала немесе Хиуадағы Ескі қала өңдеу
Ичан-Қала — Өзбекстандағы Хиуа қаласының 2500 жылдан астам тарихы бар, бекініспен қоршалған ішкі бөлігі. Қаладағы ең көне сәулет ескерткіштері 14 ғасырға жатады. Медреселер, мешіттер, кесенелер, сарайлар, бекіністер, моншалар мен керуен сарайлар 1968 жылы Көне Хиуа қала-қорық мәртебесін алды. 1990 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізіліп, қазір ерекше қорғауға алынған.[1]
Құрылу тарихы өңдеу
Тарихшылар Ичан-Қала аумағындағы алғашқы қоныстарды б.з.б. IV-III ғасырларға жатқызады. Алайда, аңыздарда бұл қаланың негізін топан судан аман қалған Нұх пайғамбардың ұлы Сим ертерек тұрғызған дейді. Қоныс ұзақ уақыт бойы көшпелілердің шабуылдарынан қорғанатын бекініс болды. Кейіннен Хиуа Ұлы Жібек жолындағы оазистік қалалардың бірі ретінде стратегиялық маңызды орынға ие болды.
1598 жылы табиғи элементтердің әсерінен Әмудария өзені арнасын өзгертіп, Хорезм астанасы Хиуаға көшкен кезде Ичан-Қала қарқынды дами бастады. Хиуа мемлекет астанасы мәртебесін алып, өзгерді.[2]
Кейінгі феодалдық кезеңде қаланың дамуы оның әлеуметтік құрылымы мен хорезмдіктердің рухани өмірін көрсетті. XIX ғасырдың аяғында қала өзіндік және сонымен бірге таза ортаазиялық келбетке ие болды. XIX ғасырдың аяғында қала өзіндік және сонымен бірге ортаазиялық келбетке ие болды. Ичан-каланың қабырғаларында барлық дерлік сәулет құрылыстары салынған, ол кейінгі орта ғасырлардағы қаланың тарихи келбетін құрайды. Ичан-кала Хиуаның күшеюімен, әсіресе XIX ғасырда, көпестер мен дінбасылардың бюрократиялық және қызмет ету орталығына айналды.[3]
Ежелгі Хиуада қала екі бөлікке бөлінген:
- Ичан-Қала (цитадель) немесе ішкі қала;
- Дишан-Қала (рабад) немесе сыртқы қала.[4]
Архитектуралық ерекшеліктері өңдеу
Біздің заманымызға дейін жеткен Ичан-Қала тарихи ескерткіштерінің көпшілігі 18-19 ғасырларға жатады. Өзбек сәулет өнерінің осы кезеңінің архитектуралық ерекшеліктері дәстүрлі бөлшектермен бейнеленген:
- ғимараттардағы биік күмбездер;
- арка тәрізді порталдар;
- көк және ақ плиткалардан жасалған майолика;
- ағаш есіктерге немесе бағаналарға өрнектелген шебер оюлар;
- сарай ғимараттарының ішкі бай безендірілуі.[5]
Ескі қаланың негізгі назар аударарлық жерлері өңдеу
Ичан-Қала қақпасы өңдеу
.jpg)
Ичан қалада төрт қақпа болды, бірақ үшеуі аман қалды:
- Солтүстік Багча-Дарваза,
- Оңтүстік Таш-Дарваза,
- Батыс Палван-Дарваза,
Ал Дишан қалада он бір қақпаның екеуі қалды Хазарапс Дарваза. Қақпалар мұнаралармен бекінген, олардың арасында жабық қоймалар орналасқан, қақпаның жоғарғы жағында күзет бөлмелері бар. Барлық қақпалар ерекше көрініске ие, олардың пропорциялары, үйлесу формалары және сәулеттік бөлшектері бар.[6]
Куня-Арк цитаделі өңдеу
Қақпаның сол жағында V ғасырдағы Куня-Арк цитадельі орналасқан. Ол ханның резиденциясы қызметін атқарды, кеңсе, гарем, қабылдау бөлмесі, теңге сарайы және шаруашылық бөлмелері болды. Сондай-ақ Ақ-Шейх-бобо бақылау мұнарасы бар. Ол Хиуаның, бүкіл қала алақанындағыдай тамаша көрінісін ұсынады.
Калта Минар мұнарасы және Мұхаммед Амин хан медресесі өңдеу
Қақпаның оң жағында кәдесыйлар сататын дүкендерден басқа Мұхаммед Әмин ханның медресесі және Хиуа символы Калта Минар мұнарасы бар. Калта Минар мұнарасы әдеттен тыс пішінге ие, дөрекілеу және аяқталмаған. Жоспар бойынша оның биіктігі 80 м болуы керек еді. Құрылыс идеясы билеуші Мұхаммед Әмин ханға тиесілі, 1855 жылы ол қайтыс болғаннан кейін құрылыс тоқтатылды.
Мұнараның неліктен аяқталмағаны туралы тағы бір нұсқада Бұхара ханы шебердің Бұхарада дәл осындай мұнара салуын қалағандығы айтылады. Хиуа ханы мұны біліп, қожайынды Хиуадағы мұнара салып болған соң өлтіруді бұйырады. Шебер мұны біліп, Хиуа мұнарасының құрылысын аяқтамай, қашып кетеді, сондықтан мұнара құрылысы аяқталмағандықтан Калта «қысқа» дегенді білдіреді.
Мұнараның жанында Мұхаммед Әмин ханның медресесі орналасқан. Бұл бүкіл Орталық Азиядағы ең ірі рухани білім беру мекемесі болды. Мұнда 260 адам білім алды. Сондай-ақ мұнда Жоғарғы мұсылмандар сотының кеңсесі орналасқан. Қазір бұл мұражай, қонақүйлер, ақша айырбастау пункті, дәмхана бар.
Мұхаммед Рахым хан медресесі өңдеу
Куня-Арк бекінісіне қарсы Мұхаммед Рахым ханның медресесі орналасқан. Ол 1876 жылы ағартушы монарх және ақындар мен ғалымдардың қамқоршысы болған Мұхаммед Рахым ханның бұйрығымен салынған.
Медресеге кіре берісте бос қабырғамен қоршалған аула және бір қабатты - 70 дана көлеміндегі бір қабатты хужралар орналасқан. Аулада екі қабатты медресе бар. Оның әр бұрышында мозаикалық күмбездері бар гүлдаста мұнаралары орналасқан. Медреседе тек оқу аудиториялары ғана емес, кітапхана, қысқы және жазғы мешіттер де болды.
Таш Хоули сарайы және Алла Кули хан медресесі өңдеу
Медресенің артында шығыс қақпаға жақын жерде 19 ғасырда салынған Таш хаули сарайы – Хиуа хандарының басты сарайы, сондай-ақ Алла-Кули-хан медресесі орналасқан.
Қала орталығының оңтүстігінде 18-20 ғасырларда салынған Саид Аллауддин кесенесі мен Палван Махмуд кесенесі, Шерғази-хан медресесі (1718-1726), Ислам Қожа мұнарасы мен мешіті (1908-1910) орналасқан.
Мұнара және Ислам Қожа мешіті өңдеу
Ислам Қожа мұнарасы Орталық Азиядағы екінші ең биік мұнара. Оның биіктігі 56,6 метр. Бірінші орын Куния-Үргеніштегі Құтлұғ-Тимур мұнарасы (60 метрден астам), үшінші орын Бұхарадағы Калян мұнарасы (46,5 метр) болды. Мұнара осы аттас медресемен бірге Ислам-Қожа кешенінің бір бөлігі болып табылады. Кешеннің құрылысы 1908 жылы басталып, 1910 жылы аяқталды.
Мұнараның табанындағы диаметрі 9,5 метр. Ішінде ротундаға апаратын кірпіштен жасалған спиралды баспалдақ бар. Ертеде ол бақылау мұнарасы болған және азан (мұсылмандарды намазға шақыру) үшін пайдаланылған.
Хиуа сәулет ескерткіштерінің көпшілігінің өзіндік стилі бар: майолика қаптамасы, өсімдік өрнектері - жүзім мен жапырақтарды пайдалану. Хиуаның тағы бір нышаны – ағаштан ойып жасалған бағаналар мен есіктер түрінде кездесетін ағаш оюы.[7]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Ичан-Кала (Ichan Qala) https://www.tourister.ru/world/asia/uzbekistan/city/khiwa/placeofinterest/26245
- ↑ Внутренняя крепость в Хивах – Ичан Кала https://centralasia.club/uzbekistan/hiva/vnutrennyaya-krepost-ichan-kala
- ↑ Ичан-кала внутренний город Хивы https://alsamarkand.com/ichan-kala/ Мұрағатталған 7 шілденің 2022 жылы.
- ↑ Жемчужина Хорезмского оазиса — город Хива. Крепость Ичан-Кала. http://litetrip.ru/zhemchuzhina-xorezmskogo-oazisa-gorod-xiva-krepost-ichan-kala.html
- ↑ Внутренняя крепость в Хивах – Ичан Кала https://centralasia.club/uzbekistan/hiva/vnutrennyaya-krepost-ichan-kala
- ↑ ХИВА. ИЧАН-КАЛА. https://turan-travel.com/ru/blog/view/ICHAN-KALA
- ↑ ИЧАН-КАЛА – СТАРЫЙ ГОРОД В ХИВЕ https://kstrip.ru/nashi-priklyucheniya/uzbekistan/xiva/ichan-kala-staryj-gorod-v-xive/