Иіс сезу механизмі

Иіс сезудің 30- дай механизмі бар екен. Солардың біреуін осыдан 2000 жыл бұрын римдік философ Гит Лукрецкий Кир ұсынған. Оның пайымдауынша әр иістің өзіндік формасы болады және адам мен жануардың иіс сезу мүшелерінде арнайы сезгіш ойықтар болады, әр иістің өзіне сәйкес ойығы болады деп есептеген.

Қазіргі ғылым да осы теорияға негізделеді, ол «кілттің құлыптың аузына сәйкес келу» принципі деп аталады. Иістер бірнеше топтарға бөлуге болады: камфоралы, эфирлі, гүл иісі, өткір, шіріген, жұпар иіс күйдіргіш, ащы т.б. Иіс молекулаларының белгілі бір пішіні бар деп есептеледі, мысалы: камфора иісі домалақ, мускус - дискі тәрізді, гүл иісі – құйрығы бар батпырауық тәрізді.

Иіс сезі мүшелеріндегі сезгіш ойықтар иіс молекуларына сәйкес келеді. Адамға иістің бір молекуласы жеткіліксіз, сигнал миға жету үшін 320 дана керек. Ал итке иіс молекуласының 8 ғана жеткілікті, өйткені оларда 220 млн иіс сезу жасушалары бар, ал адамда 6 млн ғана.

Жер шарында ауаның бір куб метрінде бір молекула иісті сезе алатын жануар да бар. Мысалы: жібек құртының аталығы анлығының бөлетін 10000 нан 1 мг иісті 10 км жерден сезе алады.

Жануарлардың сезетін иістері шектеулі, олар: қарсы жыныстың иісі, тамақ, ұрпағының иісі, үйге қайтар жолдың иісі, қауіп- қатер т.б. Иттер иісті 10 м жерден, альбатрос балық иісін 3 – км ден, ал акула теңіз суындағы бір тамшы қанды 4 км жерден сезеді. Маса жылықандылардың дене температурасы мен бөлген көмірқышқыл газын 3- км ден сезеді. Адамның иіс сезуі қандай да бір затпен немесе оқиға мен, эмоциялық күймен байланысты.

Түрлі ағзалардың иіс сезу аймағы әртүрлі, мысалы адамда – 4,8 см2, итте – 64,5 см2, акулада – 130 см2. Бұл жерде әртүрлі ағзалардың иісті сезіп қабылдауына тіршілік ортасы мен өмір сүруге бейімділіктері де әсер етеді. Мысалы, акуланың иісті қабылдауына судың тығыздығы кедергі келтіреді, ал иттерде иіс сезім тек қорек іздеу қызметін ғана атқарады. Ал адамдар да ол ерекше денсаулықтарын сақтауда маңызды, кейде иіс сезім арқылы адам өмірін де қауіптен сақтап қалады.

Дереккөздер

«Биолог анықтамалығы» журналы №2- 2013 жыл. 61 бет