Йыйын
Йыйын – башқұрттар арасындағы саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған халық жиналысы (жиен), сондай-ақ тайпаның немесе рудың өзін-өзі басқару органы, халықтық мереке.[1]
| Йыйын | |
|---|---|
| Түрі | пұтқа табынушылық элементтері бар халық |
| Басталуы | көші-қон уақыты |
| Мейрамдауы | мерекелер |
Сипаттамасы өңдеу
Йыйын – башқұрттардың ең көне мерекесі. Көшпелі башқұрттар арасында алғашқы қауымдық жүйенің тереңінде дамыған салт-дәстүр мәдениеті мен қоғамдық қатынастарды көрсететін мерекелік формадағы көпшілік жиналыстары. Ииин қауымның тайпалық өзін-өзі басқару органы ретінде пайда болды, оның функцияларына соғыс және бейбітшілік мәселелерін шешу, тайпалық территориялардың шекараларын, көші-қон тәртібін нақтылау, тайпа аралық дауларды шешу, ұрыс-керіс кірді.[2]
Йыйыннің жұмысына тек ересек еркектер қатысты. Йыйынде ру ақсақалдары, ақсақалдар ерекше рөл атқарған. Олардың сөзі шешуші болды. Ақсақалдар мереке күнін көшіп-қону уақытына сәйкес белгілеп, оны өткізуге қаражат жинап, жеңімпаздарды анықтауда сот қызметін атқарды. Ал кейін отырықшы өмір салтына көшу кезінде йыйынның негізгі белгілері сақталған.
Йыйынның алдында сайлау құқығы бар ақсақалдар кеңесі (құрылтай) болды. Ииин қонақтарды шақырумен мерекелік іс-шарамен аяқталды. 16 ғасырдың ортасынан бастап болыстық басқарудың енгізілуі Йыйыннің өзін-өзі басқару функцияларын жоғалтуға әкелді.
XVIII ғасырға қарай йыйын жылдың белгілі бір уақытында өтетін мерекеге айналды. Мерекелік алаң шеңбер түрінде жобаланған, ортақ ас, бір қазаннан дәм татуы ру мүшелерінің теңдігінің символы болды. Башқұрттар дәм-тұзды тең бөлу қағидасын сақтаған: бір ыдыстан қымыз ішу, шеңберге лақтыру, етті тең үлестіру, т.б. Мерекеде жігіттер арасында жарыстар өткізілді. Жеңіс жас жігітті қоғамның беделді мүшелерінің қатарына көтерді. Кешке жастар «киске үйін» (сөзбе-сөз – «кешкі ойындар») ұйымдастырды.[3]
Оңтүстік башқұрттар арасында үйлену тойын тойлау, қалыңдық кетер алдында қонақты күтіп алу, қонақ күту дегенді білдірсе, солтүстікте жәрмеңке ретінде өткізіледі.
Қазіргі кезде Башқұртстан мен Орынбор облысында ыйын өткізу дәстүрі қайта жандануда.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Руденко С. И. «Башкиры: Опыт этнологической монографии». Ч. 2. «Быт башкир». Л., 1925.
- ↑ Кузеев Р. Г. «Очерки исторической этнографии башкир». Ч. 1. Уфа, 1957.
- ↑ Черемшанский В. М. «Описание Оренбургской губернии в хозяйственно-статистическом, этнографическом и промышленном отношениях». Үфі, 1859.