Кае және Кенгичхега жанры

КАЕ ЖӘНЕ КЕНГИЧХЕГА ЖАНРЫ

Кае жанры. Хянганың жалғасы ретінде әдебиет сахнасына Х-ХІУ ғасырларда корей поэзиясында пайда болған жаңа пішін – Коре кае (чанга, сол дәуірде үстемдік еткен Коре әулетіне сәйкес «Коре өлеңдері» деп аталды) шықты. Кае өлеңдері де иду тәсілімен жазылды.

Коре дәуірі әдебиетіне тән сипат – хянганың әлсіреп, қытай иероглифінің кеңінен қолданылуы, «Коре каеның», яғни кае өлеңдерінің пайда болуы. Ол негізінен әдет-ғұрыптық, сүйіспеншілік мазмұнда келеді. Кае өлеңдері патша сарайында мойындалып, кеңінен таралды. Коре өлеңдерінің пішіні ұзын болып келеді (чанга сөзі ұзын өлең деген мағынаны білдіреді). Қысқа шумақтар (2 немесе 4 жолдан тұратын) нақты бір тақырып бойынша циклдарға бірікті де, қайталанып отыратын қайырмалармен (рефрен) аяқталып отырды. Шумақ саны тұрақты болған жоқ. Бұл кезеңдегі поэзияның әсері каса жанрларында байқалды. Кае өлеңдері ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап Чосон кезеңіне дейін жетті. Чосонның ерте кезеңінде ұлттық алфавит – хангыльдың пайда болуы корей әдебиетінің тарихындағы шешуші кезеңдердің бірі болды. Корей алфавитінің көмегімен «Енбечхонга» («Аспанға ұшып бара жатқан айдаһарға арналған ода») секілді туындыға акчан (музыкалық партитура) жазылды.

Силла дәуірінде хянга қандай маңызды роль атқарса, Коре дәуірінде ханмун поэзиясы сондай роль атқарды. Онымен қоғамның оқыған бөлігінің патриоттық талпыныстары байланыстырылды, солар ғана елді шет мемлекеттерге жақсы таныта, көрсете алатын. Туған тілдегі поэзия екінші орынға ысырылды. Міне, сондықтан да «Коре кае» («Коре өлеңдері») деп аталатын корей тілінде жазылған поэтикалық туындылар хянга секілді аз сақталды. Силла дәуірінде хянга өлеңдерін жинау ісі қолға алынса, Коре дәуірінде ана тіліндегі поэзияның антологиясы жасалған жоқ, жинауға ниет те болған жоқ.

Хянгамен салыстырғанда, каеның пішіні әртүрлі болып келеді. Бірнеше ғана жолдан тұратын қысқа каелар, он шумақтан асатын көлемді каелар да бар. Олар хянгадан тақырыптық жағынан ерекшеленеді. Кае хянгадан ақсүйектерге, зиялыларға арналған туындыларымен ерекшеленеді. Мәселен, «Чон Гваджонның өлеңі», «Чонсокка» т.б. каеларда ақын өз билеушісіне құлай берілуді, адалдықты жырлайды. Кае өлеңдерінің арасында буддалық туындылар жоқ. Олардың кейбірі сүйгенінен айрылысуға арналса, кейбірі әлеуметтік сынға арналады. Жалпы кае өлеңдерінде хянга дәстүрі жиі кездесіп отырады. Мұнда да «кішінің» (бағынушы) «үлкенге» (билеуші) деген адалдығы, «космос» пен «үлкеннің» келбеті арасында байланыс бар деген ой айтылады.

Кенгичхега жанры. Корей поэзиясындағы тағы бір өзіндік жанр – халлим пельгокчхега – «академиялық әндер стиліндегі өлеңдер». Оларды басқаша кенгичхега («астана төңірегінде айтылатын әндерге ұқсайтын туындылар») деп те атайды. Бұл жанр ХІІ ғасырдың І жартысында моңғол шапқыншылығынан кейін Коре астанасы көшірілген Канхва аралында пайда болған. ХІУ ғасырда бұл жанр тарих сахнасынан кетті. Кенгичхеганың 14 туындысы сақталған. Оның авторлары негізінен табиғат сұлулығы мен сарайдың салтанатты өмірін жырлайтын сарайлық оқымыстылар болды. Кенгичхега ортағасырлық эстеттердің талғампаз, формалистік поэзиясы деп те саналды. Соған қарамастан дәл осы жанр корей өлеңдерін бір тәртіпке келтіруде маңызды роль атқарған. Кенгичхега жанры ханмун поэзиясымен байланысты болса да (қытайлық сөз қолданыстары көп қолданылды), халық әндерінен, әсіресе хянгадан көп нәрсені бойына сіңірді. Кенгичхега үш бөлімнен тұрды. Кенгичхега туындылары өлеңнің қысқа түрінен ұзақ түріне қарай ауысуының сайысы іспетті болды.

Ханмун поэзиясы мен корей тіліндегі поэзия тақырыптық, идеялық, мазмұндық жағынан бір-бірінен алшақтап, бөлініп кеткен жоқ, керісінше, бір-бірімен байланыста болып, бірін-бірі толықтыра отырып корей поэзиясын дамытты. Корей әдебиеті жөнінде жазылған зерттеу еңбектерге сүйене отырып, корей тіліндегі поэзияның дамыған кезі – УІІ-ХУІІ ғасырлар деп көрсетуге болады. Корей тіліндегі өлеңдердің қай-қайсында болса да айтылатын мәселе – отанды қорғау, өз билеушісіне сатқындық жасамау, адамзатты қоршаған табиғатқа зиян келтірмеу, оны қаз-қалпында сақтау. Табиғат пен адам арасындағы гармонияның сақталуы үшін корей ақындары көп күш жұмсады. Сиджо, каса жанрларында пейзаждық лириканың әдемі, ерекше үлгілерінің тууы осыған дәлел. Сондықтан да корей поэзиясы жанрларының тәлім-тәрбиелік мәні ерекше болады.