Каспий маңы шөгінді алабы

Каспий маңы шөгінді алабы теңөлшемді пішінді аттас ойыспен байланысты, оның жалпы ауданы 600 мың км², бұл мөлшердің 500 км²-ы Қазақстанға, қалған бөлігі Ресейге тиесілі. Алаптың негізгі бөлігі құрлықта орналасқан, алайда оның оңтүстік бөлігі Каспий теңізінің негізінен қазақстандық секторға қарасты саязсулы белдеміне сәйкес келеді. Ойыстың шекараларын аса ірі концентрлік терең жарылымдар және солармен байланысты әр түрлі дәрежелі құрылымдық элементтер құрайды, бұлардың ішінде, әсіресе ойыстың шығысында, оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында анық сағаланатын бастырмалар шешуші рөл атқарады. Терең жарылымдар негізінен кристалдық іргетаста және шөгінді тыстың төменгі жікқабаттарында орын алған, олар іргетасты кемкерген жоғарғы палеозой қатқабаттарында әр түрлі сипатты карбонаттық және терригендік кертпешер түрінде керініс береді. Карбонатты кертпештер негізінен ойыстың солтүстігі мен шығысында, ал терригендік кертпештер оңтүстік-шығыста жетілген.

Кристалдық іргетастың геологиялық көнелігі жайлы нақтылы деректер Каспий маңы ойысының өз ауқымында жоқ, алайда онымен солтүстікте және солтүстік-батыста жапсарласатын аймақтар бойынша алынған мәліметтерді, сол сияқты сейсмикалық зерттеу деректерін (біршама жақсы негізделген сейсмостратиграфиялық сұлбалар бойынша) сараптау нәтижесінде бұл көнелік рифейге дейінгі уақытқа сәйкес келеді деп шамалауға болады. Алайда бұл мәселе жөнінде өзге де көзқарас бар екендігін ескерген дұрыс, бұл көзқарасқа сәйкес, іргетастың көнелігі ортаңғы девон дәуіріне дейінгі уақыт деп есептеледі. Жоғарыда келтірілген тұжырымдарға сәйкес, шөгінді тыстың төменгі шекарасы кембрийге немесе төменгі девонға сәйкес келеді деп есептеледі. Шөгінді тыстың терең ұңғымалармен аршылған ең көне кешендері төменгі девон түзілімдері болып табылады (тек қана алаптың солтүстік өңірінде).

Шөгінді тыстың ойыстың ортаңғы бөлігіне сәйкес келетін ең жоғары қалыңдығы 22 км.

Шөгінді тыс қимасын төрт мегакешенге жіктеуге болады, олар:

• девонға дейінгі;
• девон-төменгі пермдік (кунгурға дейінгі);
• кунгур-қазандық;
• мезозой-кайнозойлық мегакешендер.

Алғашқы екі мегакешен кунгурға дейінгі палеозой қимасының тұзасты бөлігін құрайды, бұл мегакешен карбонатты және терригендік таужыныстарда түрлі типтегі қорқоймалардың дамуымен, сол сияқты белдемдік және жергілікті флюид тіректерімен сипатталады. Ең ірі (аса ірі) қорқоймалар негізінен кенелігі таскөмір кезеңіне сәйкес келетін карбонатты таужыныстармен байланысты, мұндай қорқоймалар алапіштік карбонатты платформалардың және қайраңдық карбонаттардың ауқымында ұшырасады (Теңіз-Қашаған, Астрахань, Қарашығанақ, Темір және Жаңажол карбонатты платформалары). Бұл карбонатты платформалардың даму ауқымы алап ауданының 15 %-нан аспайды, оның қалған бөлігін терригендік, негізінен сазды-аргиллитті таужыныстар құрайды.

Кунгур-қазан тұзды-ангидритті мегакешен бүкіл ойыс ауқымында таралған, ол шөгінді тысты кунгурға дейінгі тұзасты және жоғарғы пермь-кайнозойлық тұзүсті секцияларға жіктейтін аймақтық флюид тірегі рөлін атқарады.

Тұзүсті мегакешені құмды-сазды таужыныстардың кеңінен етек алуымен сипатталады, олардың арасында азын-аулақ мөлшерде ортаңғы триасқа, жоғарғы юраға және жоғарғы борға тиесілі карбонатты таужыныстар да ұшырасады. Сазды және карбонатты флюид тіректері белдемдік, көбінесе жергілікті деңгейде дамыған.

Девонға дейінгі мегакешен Каспий маңының Қазақстанға тиесілі аумағында терең бұрғылаулармен мүлдем зерттелмеген, ал сейсмикалық зерттеулермен шектеулі дәрежеде қамтылған, алайда оның қалыңдығы ойыстың орталық аудандарында және шеткі ойысымдарда 6-10 км-ге жетеді және олар карбонатты таужыныстардан тұрады деп шамаланады.

Жақын келешекте бұл мегакешенді, оның өте терең, шамамен 8-10 км тереңдіктерде орналасуына байланысты, іздеу нысаны ретінде қарастыруға болмайды.

Девон-төменгі пермь мегакешені, әсіресе оның таскөмір-төменгі пермдік секциясы Каспий маңы ойысының бүгінгі таңдағы ернеулік белдемдерінде біршама жан-жақты зерттелген. Бұл шөгінді қатқабаттың өзіне тән ерекшелігі ойыс ауқымындағы қимасының литологиялық тұрғыдан алуан түрлі болып келетіндігі, мұның өзі оны төрт геологиялық облысқа жіктеуге негіз болғандығы. Осы тұрғыдан алғанда, ойыс ауқымында Солтүстік-Батыс, Каспий маңының Орталық, Астрахань-Ақтөбе және Еділ сырты-Орал алды облыстары дараланады, бұлардың әрқайсысы өздеріне ғана тиесілі қималармен және құрылымдық ерекшеліктермен сипатталады. Девон-төменгі пермь мегакешенінің ең маңызды сипаты оның аса ірі қорқоймаларды кіріктіретін алапіштік және қайраңдық карбонатты платформалар түрінде дамығандығы.

Кунгур-қазан тұзды-ангидридті мегакешен негізінен кунгурдың ақ түсті ас тұзы және көнелігі қазан ғасырына сәйкес келетін қызғылт түсті ас тұзының түрлі түрлерінен құралған. Қиманың төменгі бөлігінде ангидридтердің, доломиттердің және терригендік таужыныстардың қабатшалары мен будалары ұшырасады.

Мезозой-кайнозойлық мегакешен түрлі түйірлі, көбінесе нашар жымдасқан құмтастар мен саздардың қат-қабаттарынан тұрады, қиманың төменгі, ортаңғы және жоғарғы бөліктерінде карбонатты таужыныстар шектеулі дәрежеде ұшырасады.

Алаптың өте күрделі және ұзақ уақытқа созылған геологиялық даму тарихы оның айырықша құрылымдық-гектонкалық параметрлерінің қалыптасуына себепші болған. Алап іргетасының құрылысы өте анық байқалатын блокты сипатты иеленген, және де іргетас бетінің гипсомегриясы мен өздерін оқшаулайтын ірі жарылымдар тұрғысынан топтастырылған бұл мегаблоктар, өз кезегінде, радиалды бұзылыстармен қосымша блоктарға дараланған. Іргетас бетінің өте маңызды аймақтық құрылымдық элементтері ретінде Орталық Каспий маңы және Тұғарақшаң ойысымдарын, Волгоград-Орынбор және Солтүстік Атырау моноклин жүйелерін, Астрахань-Ақтөбе көтерілімдер жүйесін атауға болады.

Платформалық іргетастың эйфель-төменгі фран секциясы бойынша аймақтық құрылым негізінен өзіндік ерекшеліктерді сақтайды, алайда кунгурге дейінгі палеозойдың жоғарырақ орналасқан түзілімдері бойынша бұл секция ойыстың ауқымды бөлігінде өте жиі өзгеріп отырады. Тұзасты палезойдың өте маңызды аймақтық құрылымдық элементтерінің бүгінгі кезге тиесілі ернеулік белдемдері мен ғаламат ірі карбонатты платформалары қалыптасқан.

Қиманың кунгур-қазан секциясы өте анық байқалатын тұзкүмбезді тектоника әсерінен туындаған тек өзіне ғана тән құрылымдық ерекшеліктермен сипатталады. Тұз күмбездерінің биіктігі ондаған метрден 5 км-ге дейінгі аралықта өзгереді, олар бір-бірінен күмбезаралық тұзсыз белдемдер арқылы оқшауланған. Күмбезаралық белдемдер көнелігі әр түрлі, бірақ негізінен соңғы пермь-ерте триастық қызыл түсті күрделі құрылымды қатқабаттармен кемілген. Мұның бәрі тұзүсті мегакешенінің ауқымында өте күрделі айшық-айшық аймақтық құрылым қалыптасуын қамтамасыз еткен.

Жоғарыда келтірілген ерекшеліктер мұнай мен газға деген іздеу жұмыстарын жүргізу барысында алап шөгінді тысының құрылымдық сипаттарын зерттеу шараларын жеке-жеке іріктей отырып және қабат-қабатқа жіктей отырып жүргізуді қажет етеді.

Алап мұнайгаздылығы параметрлерінің айырықша сипатты иеленуі қиманың стратиграфиялық диапазонымен де, оның мұнай мен газға деген мүмкіндіктерімен де байланысты. Дәлелденген мұнайгаздылық девон, карбон, пермь, триас, юра, бор және палеоген түзілімдерін қамтиды. Мұнда 130-дан астам мұнай, газ және газ-конденсат кенорындары ашылған, олардың ішінде 30-ға жуық кенорын тұзасты палеозойында, ал 100-ден астам кенорын тұзүсті кешенінде. Бұлардың арасында қоры жағынан ғаламат ірі кенорындарға жататын Қашаған, Теңіз, Қарашығанақ, аса ірі кенорындар санатына кіретін Жаңажол, Королев, Имашев, ірі кенорындар боп есептелетін Әлібекмола, Ұрықтау, Кенбай тағы басқалар бар.

Бүгінгі таңдағы геохимиялық зерттеу деректеріне сәйкес, көмірсутектердің туындау кезі тұзасты түзілімдерімен байланысты, олар аумақтық таралуы және геологиялық көнелігі тұрғысынан өте анық байқалатын басыбайлылықпен (белдемділікпен) сипатталады. Мұнай туындату мүмкіндігі тұрғысынан ең бай кешен ортаңғы девон кешені болып табылады. Тұзүсті түзілімдерінің мұнайгаздылығы негізінен тұзасты кешенінен тік бағытта ағып жеткен мұнай-газ тамшылары есебінен қалыптасқан.

Карбонатты платформалар ауқымында анықталған кенорындардың өздеріне тән ерекшелігі олардағы еріген газ құрамында әрдайым күкіртсутектің болуы, оның концентрациясы 1 %-дан 24 %-ға дейінгі аралықта езгереді. Ойыстың оңтүстік, оңтүстік-шығыс және шығыс бөліктеріндегі тұзасты кешені қалыптан жоғары қорқоймаіштік қысымдармен және жоғары температуралардың жекелеген белдемдерімен сипатталады.

Соңғы жылдардағы ашылған ірі кенорындар Каспий маңы ойысының оңтүстік бөлігіндегі Каспий теңізі су алабының қазақстандық секторын игерумен байланысты. Мұнда, Теңіз-Қашаған карбонатты платформасының ауқымында көмірсутектердің Қашаған, Қайраң, Ақтоты, Оңтүстік-Батыс Қашаған кенорындары ашылды. Алапты одан әрі игерудің перспективалары да Каспий теңізі су алабындағы және құрлықтағы тұзасты және тұзүсті кешендерімен байланыстырылады.