Керуен
Керуен – сауда жасау немесе өзге де мақсатпен көлік малына (түйе, жылқы, есек, қашыр) жүк артып жолға шыққан адамдар тобы.
.jpg)
Керуен маңызы
Керуенмен жүру Еуразия құрлығының шөлейтті және далалық аймағына тән. Керуен жолының ежелгі дәуір мен орта ғасырлардағы белгілі желісі Ұлы Жібек жолы деп аталады. Б.д.д. І ғасырдың ортасынан бастап Шығыс пен Батысты сауда және елшілік мақсатта тұрақты жалғастыра бастаған осы керуен жолының басты тармақтарының бірі қазіргі қазақ жерінің үстімен жүрді. Керуеннің жүруі ел мен елдің арасында сауда жасауды жолға қойып, екі елдің мәдениеті мен өркениетінің дамуына оң әсер етті. Жолдың ұзақтығы мен өңірдің табиғи жағдайларына орай керуенмен жолға шығу өте үлкен дайындықты талап етті. Керуен жолының ұзақ немесе қысқа болуына байланысты оның құрамындағы адамдар мен жүк алып жүретін көліктердің саны да әр кезде әрқалай болды. Мысалы, 922 жылы қазақ жерін (қазіргі Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарының аумағы) басып өткен арабтың дін таратушысы Ибн Фадлан бастаған миссионерлік елшілік құрамындағы керуенде 5 мыңдай адам болған.
Керуен арқылы тек қана сауда жасалып қоймай, бір елдің ілім-білімі екінші жерге таралып отырған. Керуенмен жүріп өткен елшілердің, саяхатшылардың, саудагерлердің жол-жөнекей көрген-білгендерін жазған естелік пен күнделіктері қазіргі Қазақстанның ортағасырлық және кейінгі кезеңдердегі тарихын толықтыруда маңызды деректердің бірінен саналады.
Керуен сарайлар мен жолы
Моңғол шапқыншылығынан кейінгі кезеңде (ХІІІ-XIV ғғ.) қазақ даласымен өтетін керуендердің жүруі тұрақты жолға қойылып, жол бойына керуен сарайлар тұрғызыла бастады. Керуен жолы, негізінен, өзен, көл, бұлақ, құдық т.б. су көздерінің үстімен жүрді. Жол жағдайларына байланысты керуен күніне шамамен 25-35 шақырым жол жүріп отырса, тұрғызылған керуен сарайлардың аралығы да орташа есеппен 30 шақырымды құраған. Ал, керуен сарайлар салынбаған шөлді және елсіз далада керуендер өздеріне ыңғайлы жерден аялдама жасап отырған. Белгілі бір межеленген жерге адаспай және елсіз далада шөлге ұрынбай жету үшін керуенді жол жағдайын жақсы білетін адам – керуенбасы басқарған.
Керуен қауіпсіздігі
Керуенмен жүру әр кезде де қауіпті болып саналды, табиғаттың қаталдығын (ыстық, суық т.б.) айтпағанда, оңай олжаға кенелу үшін керуенді жол бойы тонайтын қарақшылар да көп болды. Осыған орай, кей кездері керуен құрамында оны жол бойы қорғап жүретін қаруланған күзетшілер де болған. ХІХ ғасырдың бас кезінде Ресейден Орта Азияға қарай шығатын керуен құрамында саудагерлер есебінен атты әскерден құралған күзетшілер жүрген, дегенмен, бұл жағдай сауда жасаушылар үшін тиімсіз болғандықтан 1814 жылдан бастап бұл үрдіс жойылған. Күзетшілік қызметті кейінгі кезеңде керуен көліктерін жол бойы күтіп-баптаушылар алмастырған.
Қазан төңкерісінен кейінгі керуен қызметі
ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан бастап қазақ жерінен Ресейге, Қытайға және Орта Азия елдеріне керуенмен жүк тасымалдау ісі тұрақты жолға қойыла бастады. Қазақ даласы арқылы жүрген үлкен керуен бағыттары Орынбордан, Тройцкіден – Хиуа, Бұхара және солтүстік бөлігінде Петропавловск мен Ташкент қалалары арасындағы сауда керуендері болды. Осыған сәйкес, қазан төңкерісіне дейінгі уақытта қазақ қоғамында керуенге қызмет көрсету, яғни, бірінші кезекте оған қажетті көлікпен қамтамасыз ету және белгілі бір жерге жеткізу немесе алып жүру қызметі пайда болды. Мұндай қызметпен Ресеймен шектесетін аймақтардағы үлкен қалаларға жақын маңда көшіп-қонып жүрген қазақтар айналысып, тауар иелеріне заттарын белгілі бір жерге түйемен жеткізіп беру қызметін ұсынды. Келісім барысында жүк керуені үшін қанша түйе, қанша көмекші адамның керектігін де анықтаған. Бұл қызметпен, негізінен, белгілі үлкен рулардың өкілдері, атап айтқанда, Орынбор мен Тройцкіден Бұхараға баратын керуенді жеткізумен, негізінен, Кіші Жүздің ішіндегі Жетіру мен Байұлы және Орта Жүздің Қыпшақ руының өкілдері айналысқан. Екі қаланың ортасында жүретін керуендер жылына көп дегенде 2-3 реттен аспаған. Мысалы, Бұхарадан Орынборға алғашқы керуен ақпан айының екінші жартысынан бастап аттанып, Орынборға мамыр айында жеткен. Бұхарада затын сатып үлгермегендер мамыр айында аттанатын екінші керуенмен жүрген. Сол сияқты, Орынбордан кейін қарай шығатын керуендер тамыз айында аттанса, кейінгі топ қазан мен қарашадан қалмай шығатын болған.
Керуеннің көлік малы
Керуен жүгін тасуда, негізінен, қос өркешті түйе малын және оның бір өркешті «нар» аталатын түрін көбірек жалдаған, себебі, соңғысы алдыңғысына қарағанда жүкті көп көтереді. Осыған сәйкес олардың жалдау ақысы да әртүрлі болып келеді. Мәселен, Орынбордан Бұхараға дейін жүк артып апаратын әрбір түйенің жалдау құны 10-12 күміс рубльді құраған. Түйеге салмағы 10-нан 24 пұтқа (1 пұт – 16 кг) дейінгі жүк тиелген, көбіне орташа есеппен 16 пұт жүк артылған. Кейбір жақсы нарлар 20-25 күндік жолда 32 пұтқа дейін жүк алып жүре алған. Ал, оларды арбаға жеккенде 50 пұтқа дейінгі жүкті сүйрейтін. Сауда жасау мақсатымен шыққан керуендердегі жүк артылған түйелердің саны 500-ден 1000-ға жеткен. Керуенде жылқыға қарағанда көп жағдайда түйенің пайдаланылуы бірінші кезекте Орта Азия мен Қазақстанның шөлді, құмды, таулы, қыратты даласының табиғи-климаттық жағдайларына тікелей байланысты болды. Түйе жылқыға қарағанда бірнеше күндік шөлге төзімді, жері сорлы, тұзды, шөп пен су көзі аз жерлермен жүре алады. Бұхара жақтан келе жатқан жүктерді Сыр бойынан бастап жазда арбамен, қыста шанамен тасымалдауда да көбінесе түйелер пайдаланылған..
Керуен ақысы
Керуен ақысы – түйеге, атқа артылған жүк үшін төленетін ақшалай немесе тауар, зат түріндегі төлем. Керуен ақысының XIX ғасырдағы мөлшеріне байланысты бірсыпыра деректер сақталған. Мәселен, кей жерде түйеге, атқа артылған жүк үшін 1 теңге немесе 20 тиын күміс ақша алған. Жүк тасушылар мен керуеншілердің қызметі мен еңбек ақысы жайлы осындай мәліметтер П.И. Пашино жазбаларында кездеседі: «1865 жылы Қазалы фортынан Орынборға дейінгі керуенге 1500 түйе жалға алынып, әрқайсына 7 сомнан төленген. Сырдариядан Бұхара және Хиуаға дейін қазалылық керуенші бір түйеге артқан жүкке 10-12 сомға дейін алған. Кері қарай керуенбасылыққа жалданған адам Бұхарадан Орскіге немесе Орынборға дейін керуенді жеткізуге бір түйенің теңіне 18 сом күміс ақша алған, мойнына алған жүкті жарты жолда басқа біреуге тапсырмаған. Хиуа, Бұхарадан Қазалыға дейін апарылатын керуен Сырдарияның сол жақ бетіндегі Қаратепе, Мортық өткелдеріне келіп тоқтап, жүкті түсірген, әрі қарай жүк тасушыларды жалдап, жүкті өзеннен өткізген. Олар алғашында жүк тасуға қамыстан жасалған салды қолданатын еді, кейіннен хиуалық кемелер алып, қазір олардың саны 200-ге жетеді. Жүк тасушылар бір түйенің теңін өзеннен өткізуге 1-2 кесе ұн, ал түйенің өзін өткізуге 10-15 тиын ақы алған. Ал, жылқы, өгізді өткізу үшін әрқайсысынан 10 тиыннан, қойдан 1 тиыннан, жүз қойдан бір қозы, киіз үйді жиһаздарымен бірге өткізу үшін 20 тиын ақы алған. 1865 жылдан бастап Бұхар керуенінің Ресейде ұсталуына байланысты Бұхар саудасы күйрей бастаған. Бұрын Қазалы үстінен Ресейге қарай 14000 бас жүк түйесі өтсе, қазір олардың саны 7-8 мыңға қысқарған».
Бұхарадан Орск бекінісіне дейін бір түйеге артылған жүкті жеткізіп беру үшін кірекештер 23 сом 50 тиын ақы алған. Тасымалдау жұмысымен арбакештер де айналысқан. Арбакештің табысы күніне 40-50 тиын, кейде 20-70 тиынды құраған. Кіші және Орта жүз қазақтары қыстауларының Орынбор және Сібір керуен жолдарының бойында орналасуы осы кірекеш кәсібінің дамуына себеп болып, Орта Азиялық теміржол транспорттарының салынуына дейін кеңінен дамыды. Теміржолдар іске қосылғаннан кейін бұл кәсіптің аясы тарыла бастады. Қазалы арқылы Бұхарадан Орынборға дейін 1885 жылы әрі және кейін қарай 39000 бас жүк түйесі өтсе, 1886 жылы 36660 бас жүк түйесі өткен, яғни саудалық жүк түйесінің саны 2340 басқа азайған. Жүк тасушылықты қосалқы кәсіп еткен қазақтар арасында Закаспий теміржолының іске қосылуы да кәсіп аясының тарыла түсуіне әсер етті. Орынбор-Қазалы-Ташкент керуен жолының саудасы қызып тұрған бір кездері кең тараған бұл кәсіп 1889 жылдары Тройцк және Верныйға жүк таситын қазақтар арасында сақталды. Жүк тасуға төлейтін ақы да төмендеді. Қазақтың әдеттік құқығының сауда керуендеріне қатысты қалыптасқан дәстүрі болды. Керуеншілер қыстың қатты суығында бір үй иесіне келіп тоқтап, керуенді үй иесі артық жері болып тұрып қабылдамағандықтан, керуеншілер мен малдар үсіп өлсе, біріншісінің құнын, екіншісінің ақысын төлеген. Н. Гродеков сауда-саттық кезінде қулық, алдау да кездеседі, егер қулығы ашылып қалса, сатушы заттың құнын қайтаруы тиіс болған дейді.
Жергілікті сауда-саттық заттары мал, балық, түйе жүні, қамыс т.б. болды. Саудагерлер заттарын өзінің немесе жалдап алған түйесімен тасыған. Көшпелілер ең алдымен астыққа, мақта маталарына, қаланың қолөнер бұйымдарына, сәндік бұйымдарға мұқтаж болды. Бұларды тері, жүн, текемет, алаша, мүйізден жасалған бұйымдарға айырбастап отырды. Қазақтар арасында қала базарынан көтерме бағамен заттарды алып, ауыл-ауылды аралап сататын алыпсатар қазақтар да болды. Мал сатумен айналысатын саудагерлер ауылдардан малдарды көтерме бағамен алып, базарға сатуға айдап әкеткен. Ал, алыпсатарлар қала базарларынан көтерме бағамен заттарды алып, ауыл-ауылды аралап сатқан. Қазақтар арасында алыпсатар, саудагер, керуенбасы, жүк тасушы сияқты кәсіптермен тек ер адамдар айналысқан.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Спасский Г. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой Орды. Сибирский вестник. Ч.9. СПб., 1820. С. 350-351;
- Бларамберг И.Ф. Земли киргиз-кайсаков Внутренней (Букеевской) и Зауральской (Малой) Орды, Оренбургского ведомства (военно-статистическое обозрение). Т.14. Ч.2-3. СПб., 1848;
- Небольсин П.И. Очерки торговли России и Средней Азий. ЗИРГО. Кн.Х. СПб., 1855. С.1-337;
- Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. 2-ое издание. Оренбург, 1887. С.101;
- Сазонова М.В. Традиционное хозяйство Южного Хорезма. Ленинград: Наука, 1978;
- Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом шелковом пути. Алматы: Ғылым, 1998;