Кие

Кие – қандай да бір заттың немесе тіршілік иесінің қасиеттілігін, жоғары тылсым күшін білдіретін ұғым.

Қалыптасуы

Әлем халықтары мифологиясы мен мәдениетінде аң мен құсты (сиыр, маймыл, аққу, т. б.), аспан денелерін (ай, күн, т. б.), жәндіктерді (тасбақа, айдаһар, т. б.), заттарды (пұт, ағаш, т. б.), сандарды (7, 13, т. б.), адамдарды (әулие, көріпкел, т. б.) киелі деп санау, оларға сыйыну, табыну дәстүрі ежелден қалыптасқан. Уақыт өте келе адамдардың түрлі діндерді қабылдауына байланысты мұның кейбірі жойылып, өзгеріске ұшыраған. Ислам діні таралмастан бұрынғы дәстүрлі қазақ қоғамында қалыптасып, кие деп саналған кейбір тотемдік наным-сенімдер жұрнағы қазіргі салт-дәстүрде де кездеседі (табалдырық баспау, айға қарап түзге шықпау, түтін түтету, аластау, т. б.).

Халық дүниетанымында киелі заттарды құрметтеу береке-бірлікті арттырып, құт әкеледі десе, керісінше жағдайда киесі ұрады деп есептеледі. Сондықтан киелі саналатын адамдарға тіл тигізбейді, жан-жануарларға зұлымдық жасамайды, киелі дүниелерге зор құрметпен қарайды.

Киелі деп саналатын заттар мен құбылыстардың түрлері көп. Халық арасында олардың желеп-жебеушісі, қолдаушы пірі болады деген де ұғым қалыптасқан. Сондықтан кие деген сөз «пір», «ие» деген ұғымда да қолданылады.

Киелі ғарыштық денелер

Аспан денелеріне (ай, көк, аспан, жұлдыз) байланысты киелілік ұғымы осы нысандарға тән магиялық, табиғаттан тыс тылсым күштер жөніндегі ұғым түсініктер негізінде қалыптасқан. Соған қатысты ырым-жоралардың кейбірі соңғы уақыттарға дейін сақталып келеді. Олардың қай-қайсысы да о бастағы табынумен байланысты.

Көк киесі

Қазақтар ертеде аспан әлемін – көкті Құдай, Тәңірі, Жаратушы деп түсінген. Тәңіршілдік мифтік наным бойынша Көк аспан – түркі қоғамының Жаратушысы, әрі Иесі. Осы сенімге орай ертедегі ғұндардың ең жоғарғы билеушісінің есімі Тәңірқұт деп аталып, ол «Тәңірдің ұлы», «Көктің ұлы» дегенді білдірген. Көк күмбезі, көк нұры, аспан Жаратушы-Тәңірдің сипатын білдіреді. Сондықтан кейбір түркі халықтарында, мәселен, түріктерде, исламға дейінгі дәуірде және ислам дінінің таралып, орныға бастаған орта ғасырларда Тәңірге табынғанда бастарын көкке қаратып, мінажат ету ғұрпы болған.
Табиғат құбылыстарының, дүлей күштердің өз иелері болады. Оларды ренжітіп алмау керек, әйтпесе оның қаһары соғады деген түсінікке байланысты құрғақшылық жылдары жұрт аспан, көк құдайына құрбандық шалып, көктен жаңбыр тілейді. Түркі халықтарының нанымы бойынша өлген адамның рухы бірінші күні үй ішінде ұшып жүрсе, екінші күні шаңыраққа қонады, тек үшінші күні ғана Көк Тәңірге аттанады. Ал оны көктегі Тәңірге қиналтпай төрт түліктің ішінде жылқы жеткізіп отырады.
Ал жердегі адамдардың және өзінің тілегін киелі көкке, Көк Тәңіріне бағындырған жындары мен қобызы арқылы бақсылар жеткізіп отырған. Қазақтардың төрт түлік малдың көк түстісін ерекше бағалауы, үлкен құрбандық ретінде көкқасқа айту, көкқасқа шалу, қызылша ауруына қарсы көк серкенің терісіне орану тәрізді ырым, түсініктер көкті киелі санаумен байланысты. Қазақтар көптеген жағдайда ақ түсті жылқыларды көк ат деп те атайды. Мұның өзі көне түркілердің аспан құдайы – Көк Тәңіріне ақбоз аттарды құрбандыққа шалуынан қалған.

Адамға байланысты киелілік

Адамға байланысты (Диқан баба, Қыдыр ата, Оғыз хан, Шыңғыс хан, Бүркіт баба т.б. қасиетті саналатындар) киеліліктің өзі о бастағы киелі аспан денелерінің құдіреттілігіне барып саяды. Зерттеуші Б. Алтаевтың түсіндіруі бойынша, әуелде киелілік аспан шырақтарының қасиетіне телінсе, келе-келе нақты адамның өзіне телінген. Киелілік түрлі кескінде (исламда Қыдыр) кездеседі деген ой-түсінік шын мәніндегі әулие адамның пайда болуына негіз болды. Адамның өзі ең басты киелі күш ретінде ұғынылып, Тәңірге (Қолақсай, Оғыз хан, Шыңғыс хан т.б.) айналған. Бұлардың іс-әрекеттегі бейнесі әр кезеңдегі әдет-ғұрып, салт-санамен, мәдени өмірмен сіңісіп кеткен.
Қазақтардың ертеректе күн күркірегенде көк айғыр кісінеді деп айтуы да аспанға табынуды аңғартады.
Көкке байланысты наным-сенімдер негізінде қалыптасқан «көк соққыр!» («Құдай атқыр»; «жай түскір»; «Тәңір соққыр» деген мағынада), «көктен сұрағаны жерден табылды» (көптен күткен арман-тілегі бірден орындалды), «көктен түскендей» (ғайыптан пайда болғандай, күтпеген жерден), «көктен түскен періштедей» (ерекше, айрықша), «көк тілгір» (көк соққыр) тәрізді бейнелі сөз орамдары мен қарғыстар, «көктен береді, жерден иеді» секілді мақалдар осы уақытқа дейін сақталып отыр. Мұның бәрі қазақтардың ежелгі мифтік-діни ұғымдарының ислам дінін қабылдағанға дейінгі бір түрін көрсетеді.

Ай киесі

Аспан денелерінің ішінде Айдың киелілігі де оған табынудан көрінеді.
Айды киелі деп санап, оған табыну – түркі халықтарында ертеден келе жатқан ғұрыптардың бірі. Ш. Уәлихановтың айтуынша, Ай бір кезде Тәңірі болған тәрізді. Қазақтар жаңа Ай көргенде иіліп сәлем береді және жаздыгүні сәлем берген жерінің шөбін жұлып, үйге келген соң ол шөпті отқа салады. Қазақтар Айға ұзақ қарамайды, өйткені Айдағы кемпір кірпік санайды деп қорқады. Дәретке отырғанда айға қарап отырмайды. Жалпы, қазақтар Айды құрметтеп сөйлеген.
Айдың туғанын алғаш көргенде қарттардың «ескі Айда есірке, жаңа Айда жарылқа» – деп бет сипап жатқанын әлі де кездестіруге болады. Жаңа Айды көргенде қырғыздар да бата жасайды. Мұндай әдет-ғұрыптар, наным-сенімдер басқа да түркі халықтарының тұрмысынан берік орын алған. Мәселен, башқұрттарда адам жаңа Ай туғанда қайтыс болса, Айдан ол адамға о дүниеден жақсылық жасауын өтінсе, хакастар ай жаңасы жақсы жұмыстарды бастауға қолайлы уақыт деп, ал алтайлықтар бұл уақытта іс бастауға болмайды деп санаған.
Қазақ тыйымдарының біразы Айды қасиетті санап, құрметтеуге байланысты туған. Халық ертеден-ақ басы ауыратын, сақинасы бар адамдарға Ай сәулесінің әсер ететінін білген. Сондықтан ондай адамдарды Ай толған кезде далаға шығармауға тырысады. Сондай-ақ, ай толған кезде далаға жалаңбас шығуға, сыртта ұйықтауға, Айға тесіліп ұзақ қарауға, жас баланың бетіне Ай сәулесін түсіруге, күн батқаннан кейін, әсіресе, айлы түнде, сыртқа үйден сүт алып шығуға болмайды (өйткені сүтке ай сәулесі түссе, малдың желіні ісіп кетеді. Айлы түнде далаға сүт алып шығуға тура келсе, оның бетін мықтап жауып алу керек). Айға байланысты мұндай ырымдар мен тыйымдар халық арасында қазіргі уақытқа дейін сақталып келеді.

Киелі жер-сулар

Киелі жер-сулар немесе географиялық нысандарға, киелі таулар, киелі орындар мен табынатын, зиярат ететін жерлер, мазарлар, кесенелер, сағаналар, қорғандар, табиғи су көздері – өзен-көлдер, құдықтар т.б. жатады.
Мұндай жерлер, әсіресе, Оңтүстік Қазақстан мен Батыс Қазақстан өңірінде өте көп кездеседі. Айталық, қазақтар арасында «Сайрамда бар сансыз бап, Түркістанда Түмен бап» деп айтылатын сөз бекер емес, ал Маңғыстауда Бекет ата бастаған 360 әулиелі жер бар екендігі белгілі болып отыр.
Осындай киелі (әулиелі) жерлер, ескі қорғандар елдің табынатын, зиярат ететін орындарына айналған. Киелі жерлер пайғамбарлардың, белгілі тұлғалардың, исламды уағыздаушылардың, кәсіп-мамандық пірлерінің, рубасыларының, атақты әулиелердің аттарымен байланысты болып келеді.

Киелі тау аттары

Киелі тау аттарына (оронимдер) Қазығұрт, Әулиешоқы, Хан Тәңірі, Көктөбе, Әулиетас, Сантас, Толағай т. б. географиялық нысандар жатады. Қазақ және т. б. таулы аймақты мекендеген халықтарда тауды киелі деп санау және оған табыну ерте замандарда қалыптасқан. Осындай тау, төбе, шың, шоқылар туралы көптеген халық аңыздары сақталған. Киелі жерлерді ел ішінде әулиелі жер деп те атай береді.

Киелі жер-су аттарының бірсыпырасы ислам діні таралғанға дейінгі замандағы табынушылықпен байланысты. Оған Ойсылқара, Зеңгібаба, Шопан ата т. б. киелі топонимдер жатады. Мұндай географиялық нысандар Қазақстанда және Қазақстаннан тыс жерлерде де кездеседі. Мәселен, Зеңгі баба, Шопан ата т. б. киелі топонимдер екені белгілі. Өзбекстанның Зеңгі ата ауданының Қауыншы деген жерінде Зеңгі бабаның ғимараты тұр. Ол туралы Ә. Қалмырзаұлы халық ұғымында Зеңгі бабаның – дәулет пен билік дарытушы, кереметке ие, ғажайып ұлы әулие екендігін, осы әулиелі жерге Зеңгі бабаның қасиетті рухына сиынушылардың түркі елдерінің барлық жұртынан келіп жататындығын жазады.

Су киесі

Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі құдықхана

Халықтың наным-сеніміне байланысты қалыптасқан киелі сипаттағы су нысандарына Әулиебастау, Балықшы әулие, Әулиекөл, Әулиесор, Әулиеқұдық т.б. көптеген атауларды жатқызуға болады. Суды киелі санаудың бір түрі қазақтардың төрт түлікке қатысты жасайтын ырымдарында көрініс береді. Мәселен, желінсау індеті кезінде малды судан ары-бері айдап өткізіп, су ұшық жасап, судың киелі қасиетінен жәрдем күтеді. Ал, індеттің беті жаман болса, о дүниенің басталар сағасы – су аяғы құрдымға қарай айдап жібереді.

Оңтүстік Қазақстандағы Түркістан қаласына жақын таудағы Жылаған ата деп аталатын үңгір суын қасиетті санау осы кезге дейін сақталып келеді.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде үлкен есіктен кіргендегі дәліз арқылы өтетін оң жақтағы бөлме құдықхана деп аталады. Қабырғасы күйген кірпіштен қаланған, тереңдігі он метрдей болатын құдық суынан зиярат етушілер еліне қайтарда ала кетіп, ауылдастарына ауыз тигізеді. Мұндай әдет сол құдық суын киелі санаумен байланысты шыққан. Киелі су нысандарына байланысты аңыз әңгімелер ел ішінде осы уақытқа дейін сақталып отыр.

Ел ішінде қазірге дейін сақталып келе жатқан кейбір ырымдар мен тыйымдардан суды киелі деп санағандығы байқалады. Мәселен, қол жуған соң қолдың суын сілкімейді. Олай етсе, су иесі Сүлейменнің киесі атады, ырыс-несібе кетеді деп ырымдайды. Сыр бойы қазақтары өзен, теңіздің киесі бар деп санайды. «Сырдың киесі ұрады, Аралдың киесі ұрады» деп суды ластамауға тырысады.

Әдебиеттер

• Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1949;
• Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі лексикасы мен грамматикасы тарихынан. 1-бөлім. Алматы, 1966;
• Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 1. Алма-Ата, 1984;
• Башкирское народное творчество: Предания и легенды. Том 2. Уфа, 1987;
• Традиционные мировоззрение тюрков Южной Сибири: Пространство и время. Вещной мир. Новосибирск, 1988;
• Досмұхамедұлы Х. Аламан. Алматы: Ана тілі, 1991;
• Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы. Қазақ бақсы-балгерлері. Алматы: Ана тілі, 1993;
• Уәлиханов Ш. Тәңірі Құдай. Қазақ бақсы-балгерлері. Алматы: Ана тілі, 1993;
• Алтаев Б. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының егіншілікке байланысты дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Тарих ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясы. Алматы, 1994;
• Мурзаев Э. М. Тюркские географические названия. М., 1996;
• Қалмырзаев Ә. Теберік дүние: Әулиелер жайлы әңгіме. Алматы: Қасиет, 1997;
• Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. Алматы: Ғылым, 1997;
• Турсунов Е. Д. Возникновение баксы, акынов, сэри и жырау. Астана: Фолиант, 1999;
• Аршабеков Т. Т. Жерлеу рәсімінің Сарыарқа өңіріндегі ерекшеліктері. Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Алматы: Ғылым, 2001;
• Тоқтабаева У. Қазақтың мал патшасы – жылқыға байланысты әдет-ғұрыптары мен наным-сенімдері. Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі мен бүгіні. Алматы: Ғылым, 2001;
• Турсынов Е. Д. Истоки тюркского фольклора. Қорқыт. Алматы: Дайк-Пресс, 2001;
• Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). Алматы: Тоғанай, 2004;
• Керімбаев А. Қазақ тіліндегі сакральды атаулардың этнолингвистикалық сипаты. Филол. ғылым. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясы. Алматы, 2005;
• Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. Алматы: Арыс, 2006;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.