Классикалық латын тілі

Классикалық латын тілі — латын тілінде жазылған, көне римдіктер «классикалық» деп қарастырған әдебиеттің тілі. Бұл тіл б.з.д. 1-ші ғасыр — 1-ші ғасыр аралығында латын әдебиетінің алтын дәуірінде қолданылды. 2-ші ғасырдағы «Күміс дәуір» әдебиеті де осы тілде жазылған деп санауға болады.

Классикалық латын
Сөйлеу орны:	Рим империясы
Тіл жоғалуы:	4-ші ғасырда Ортағасырлық латын тілі болып өрбіді
Тіл ұясы:	Италиялық   Латын-фалиск    Классикалық латын
Тіл белгілері
ISO 639-1:	la
ISO 639-2:	lat
ISO 639-3:	lat

Қазір «классикалық латын тілі» деп аталатын тіл көне латын тілінің әбден өңделіп, икемдестіріліп, әдеби тілге айналдырылған түрі. Ал көне латын тілінде жазылған әдеби шығармалардың қазіргі кезге дейін жеткендері өте аз. Классикалық латын тілі — көне латын тілін Аттикалық грек тілі бойынша өңдеудің, сол тілге еліктеудің жемісі. Класикалық латын тілі Үлкен Катон, Плаут, біршама дәрежеде Лукреций сияқты жазушылардың азанғы латын әдебиетінің тілінен біраз айырмашылығы бар. Мысалы, көне латын тіліндегі 2-ші септеудің -om және (жекеше атау) -os жалғаулары -um және -us түріне ауысты, кейбір сөздердің мағыналары да өзгерді (мысалы, forte енді тек "таңғалдырарлық" деп қана емес, "қатты" дегенді де білдіре бастады)

Рим империясының қарапайым халқының тілі, әсіресе 2-ші ғасырдан бергі уақытта халықтық латын тілі деп аталады. Халықтық латын тілінің классикалық латыншадан сөз қоры мен грамматикасы жағынан өзгешеліктері болды, уақыт өте айтылуы жағынан да алшақтай бастады.

Алтын дәуір латыншасы

Латын әдебиетінің «алтын дәуірі» (лат. 'Latinitas aurea') деп шамамен б.з.д. 75 — 14 жылдар аралығын қамтиды. Ол Рим республикасының соңғы он жылы мен Август Цезарьдың патшалық құрған заманы. Грек-рим классикасы бойынша мамандардың басым бөлігі осы кезеңді латын әдебиетінің шырқау шыңы, латын тілінде жазғысы келетіндер осы кезеңнің жазушыларына еліктеуге тиіс деп санайды.

«Алтын дәуірдің» ақын-жазушылары

Поэзия

Алтын дәуірдің ең алғашқы ақыны болып Лукреций саналады. Ол Эпикур ілімін түсіндіретін Заттардың табиғаты туралы деген көлемді философиялық жыр жазған.

Катулл одан сәл кейінірек жазды. Оның латын тіліне еңгізген жаңалығы — грек поэзиялық қалыптарын латын тіліне бейімдеп еңгізу болды. Катуллустың өлеңдерінде көбінесе өзінің жеке басынан өткен нәрселер суреттеліп, кейде эротикалық, кейде қуақы, жиі-жиі басқаларды мысқылдайтын сипатта болды. Ол тек грек мәнерінде жазатын әсері тамыр жайып, латын поэзиясына қатты ықпал етіп келді. Тек мәсіхшіліктің пайда болуымен және мүлдем басқа үрдістердің пайда болуымен ғана бұл ықпал жойылды.

Латын тілінің алтын дәуірінің ең көрнекті көрінісі — Вергилийдің Гомерге еліктеп жазған Енеида жыры. Соған ұқсас үрдістерді Горацийдің шығармаларынан байқауға болады: оны одалары мен сатиралары грек үлгілерімен жазылған. Овидий де сол сияқты мифологиялық тақырыптарға көлемді жырлар жазған. Ол Махаббат өнері (Ars Amatoria) деп аталатын жырдың да авторы. Тибулл мен Проперцийлер де грек үлгілеріне негізделген шығармалар жазды.

Проза

Прозалық шығармалардың арасында Юлий Цезарьдың Галлия соғысы бойынша жазбалары латын тілінің алтын дәуірінің ең көрнекті мысалы болып саналады. Бұл шығарма өте қысқа, өте нақты, әскери мәнермен жазылған. Сонымен қатар, Рим заңгері әрі саясатшысы Марк Тулий Цицеронның да шығармаларын атауға болады. Оның соттарда сөйлеген сөздері мен саяси жазбалары ғасырлар бойы латын әдебиетінің «үлгісі» болып саналып келеді. Цицеронның жазған көптеген хаттары да біздің заманымызға дейін сақталып келді. Ол хаттардан оның жеке басының көптеген қасиеттерін, өмірінің жағдайларын және саяси оқиғалар туралы мол мәлімет алуға болады. Цицерон стоицизм тақырыбына арнап, философиялық шығармалар да жазған.

Классикалық латын әдебиетінің маңызды бір бөлігін тарихи жазбалар құрайды. Саллюстийдің жазғандарынан Катилинаның қастандығы және Югуртаға қарсы соғыс атты тарихи шығармалары сақталып қалған. Тағы бір тарихшы Ливий «Қала салынғаннан бері» деген тарихи шығарма жазған. Онда Рим қаласының негізі қаланғаннан бері өткен тарихи оқиғалар баяндалған. Ливийдің осы шығармасы бастапқыда 142 кітаптан тұрса да, соның тек 35-і ғана қазірге дейін сақталды.

«Күміс дәуір» латыншасы

Классикалық латын тілі 1-ші және 2-ші ғасырларда да қолданыла берді. Ол кезең енді латын әдебиетінің Күміс дәуірі деп аталады. Бұл кезеңнің әдебиеті «алтын дәуір» әдебиетімен салыстырғанда біршама нашарырақ болып саналады. Оның себебі — «күміс дәуір» жазушылары «алтын дәуір» жазушыларына еліктеумен болып, шығармаларында жаңа ойлар, соны тақырыптар дегендердің азайып кетуі. «Күміс дәуірі» латын әдебиетінде кейде «Август патшадан кейінгі дәуір» деп аталады.

«Күміс дәуір» жазушылары (өмір сүрген жылдары шамамен берілген):

• Федр (б.з.д. 15-50)
• Кіші Сенека (б.з.д. 4-65)
• Петроний Арбитер (27-66)
• Аул Персий Флакк (34-62)
• Кунтиллиан (35-100)
• Лукан (39-65)
• Марциал (40-103)
• Статий (45-96)
• Тацит (56-117)
• Кіші Плиний (63-113)
• Суетоний (70-130 немесе одан кейінірек)
• Ювенал (127 жылдары өмір сүрген)
• Аул Геллий (125-180 немесе олан кейінірек)
• Апулей (125-180)

«Күміс дәуірден» бізге тек екі роман келіп жеткен: Апулейдің Алтын есегі және Петронийдің Сатириконы.

Стильдік өзгерістер

«Күміс дәуірдің» өзін одан әрі екі кезеңге бөлуге болады: 1-ші ғасырдың екінші жартысындағы «тәжірибешілдік» және 2-нші ғасырдағы жаңарған «дәстүршілдік».

Нерон мен Домицианның билік құрған кезінде Кіші Сенека, Луканжәне Статиус секілді ақындар кейінгі әдеби сыншыларды біресе тамсандырып, біресе жиіркендіріп, біресе таңғалдырып отырған ерекше стильдің бастаушылары болды. Ол стильде кейінгі Рим білім беру жүйесінде шешендік өнеріне берілген басымдылықтың әсері көрінеді. Осы авторлардың жазу мәнері әрқашан олар сөз сөйлеп тұрғандай әсер қалдырады — көбінесе ділмар, кейде сөзуар. Кейде не туралы әңгіме болып отырғанын түсініксіздеу етсе де, сирек қолданылатын сөздер мен ұтқыр афоризмдер көптеп кездесіп отырады.

Тақырып жағынан 1-ші ғасырдың екінші жартысындағы әдебиетте жойқын зорлық, сиқыршылық, ерекше күшті сезімдер туралы көп айтылады. Стоицизмнің әсерімен құдайлардың маңызы төмендеп, сезімдердің «физиологиясына» баса ден қойылады. Ашу, өркөкіректік, көре алмау секілді сезімдерді сипаттау үшін қабыну, ісу, қанның немесе оттің тасуы секілді анатомиялық ұғымдар қолданылады. Музалардың өзіне шабыт беруін Статиус тіпті calor ("безгегі ұстау") деген сөзбен суреттейді.

Көне заманның да, жаңа заманның да неоклассицистері тақырып пен тілдегі ұшқарылықты айыптаса да, сол ақындар еуропалық Ренессанс заманында өте танымал болды, тіпті одан кейінгі заманда ағылшын модернист ақындарының қызығушылығын туғызды.

1-ші ғасырдың аяғына қарай поэзияның бұндай формасына қарсы жауап ретінде басқалай үрдіс пайда болды. Траянның және Антониндік императорлар тұсындағы Тацит, Куинтиллиандардың шығармаларында байсалдылық, дәстүршілдік басым.