Кристалдардың өсу жағдайы

Кристалдардың өсу жағдайы. Қристалдардың өсуі дегеніміз — оны кұрайтын бөлшектердің реттеліп, белгілі бір тәртіп бойынша тізіліп құралуы, кеңістік решетка құруы.

Осы бөлшектердің реттесіп кристалл решеткасын құруы үшін сол бөлшектердің шығатын көзі болуы керек. Кристалл заттың өсуіне белгілі бір жағдай керек. Егер сыртқы ортадан кристалдың өзіне алатын бөлшегінен оған беретін бөлшегі кеп болса, онда кристалл ериді. Қерісінше, кристалдың сыртқы ортадан алатын бөлшектері өзінің беретін бөлшегінен кеп болса, онда кристалл өседі.

Кристалдың өсетін ортасы көбінесе ерітінділер. Ал ерітінділер ыстық та, салқын да (су ерітіндісі түрінде) болуы мүмкін.

Балқыған заттардан да көп кристалдар пайда болады. Кристалдар газдардан да құралады. Ал кейбір жағдайларда кристалдар қатты заттардан құралады, оны қайта кристалдану деп атайды.

Сонымен, кристалдардың барлық жағдайларда түзіле алатынын көреміз. Бұл жағдайлар табиғи түрде де, өндірісте де кездеседі.

Мысал келтірейік. Кристалдар кебінесе табиғи су ерітінділерінен түзіледі. Қай жерде қанық немесе ете қанық ерітінді болса, сол жерде кристалл пайда болады. Минерал заттардың көп түрлері: тұздар және басқалар сол су ертіндісінен кұралады. Әр түрлі тұздардың, канттың кристалдары өндірістік жағдайда колдан жасалады. Техникаға керекті кристалдарды кебінесе су ерітіндісінен өсіреді.

Балқыған заттардың қатаюынан кристалдың пайда болу мысалы ретінде вулкандардан атылатын балкыған ыстық тас тасқынын, яғни лаваны алуға болады. Жер бетіне шығып қатайғанда лавадан кристалдар түзіледі. Металл қорытатын пештерден шыққан шлактар қатайғанда да сол сияқты кристалдар пайда болады.

Вулкандардың атқылауынан сыртқа ұшып шыққан газдар қысымнан да, қызудан да кенет құтылып, тез салқындап қатаяды. Демек, газ бірден кристалл түріне айналады. Металл қорыту пештерінен ұшып шығатын газдардан да сол сияқты кристалдар түзіледі.

Кристалдардың қатты заттардан өсу мысалына шыныны алуға болады. Шыны вулканның атқылауынан шыққан лавадан да пайда болады, қолдан да жасалады. Сол шынылар қысымға немесе кызуға ұшыраса, олардың ішінде кристалдар пайда болады. Мысалы, күн көзінде кәп жатқан шынылардың кристалға айналып күңгірт тартатыны осыдан.

Кристалдану әдісі бір заттан екінші затты айыруда, химиялық таза зат алуда жиі қолданылады. Мысалы, ащы судан таза су бұрын катады! Ащы көлдердің қыстыгүні қатқан беті таза судың кристалдарына (мұзына) айналады. Сол мұзды базға көміп, жаздай пайдаланады. Осы әдісті Балқаш сияқты суы ащы көлдердің жағасындағы ел ерте заманнан бері қолданып келеді.