Кітаби тіл

Кітаби тіл. 16-17 ғасырлардан бастап 20 ғасырдың басына дейін қазақ қоғамы мәдени дүниесінде ауызша төл әдеби тілмен қатар және бір әдеби тіл өмір сүрді. Ол - бірқатар түркі халықтарына ортақ ортаазиялық жазба әдеби тіл - түркінің «жергілікті» (қазақтың), кейінірек 19 ғасырдың соңғы ширегінде «кітаби тіл» атанған түрі. Мұның қолданылу аясы төл әдеби тілден басқа болды. Ауызша қазақ әдеби тілі көркем әдебиет пен заң-сот (билер сөздері) ісі, шешендік өнері сияқты салаларға қызмет етсе, түркілік жазба тіл ресми қағаздар мен хат түріндегі (эпистолярлық) жанр, мұсылманша діни әдебиет және ғылым салаларында қолданылды. Қазақтан шыққан тұңғыш тарихшы Қадырғали Қосынұлы Жалаиридің «Жами ат- тауарих» деп аталатын шежіресі 16 ғасырдың соңында (1602 ж. жазылып біткен) қазақ тілі белгілері айқын көрінген қазақшаның ескі түрі «шағатай» тілінде жазылған. Сондай-ақ қазақтың хан, сұлтан, старшиналарының көбінесе Ресей империясының әкімшілік орындарына және ішінара бір-біріне жазысқан әр түрлі сипаттағы қатынас қағаздары мен хаттары жазба түркіні пайдаланды. Бұл құжаттар 1940 ж. профессор М. П. Вяткин жариялаған («Материалы по истории Казахской ССР. т. 4.- М.-Л., 1940) материалдарға қарағанда, қазақтық түркінің өзіне тән стильдік, грамматикалық, орфографиялық белгілері болды. Түркі жазба әдеби тілінде бірнеше ғасыр бойы қалыптасқан ресми-қатынас қағаздары стилі қазақ топырағында туған (жазылған) осы салаға жататын құжаттардын тілінде еркін пайдаланды. Мысалы, ғизатлу, хурматлу, ғали кә әли уа ғали жәғәли, Сізнің ғали хазретлеріңіз сияқты үлгілер, лексика жағынан шағатайлық хайран олдым (болдым), кіріфтар олынмыш (болған), йазған ердім (едім), ошбу (осы), кібік (сияқты), йузденді-рмек (сырт айналу), бәңә асыл олыңды (маған тиді) сияқты тұлғалар, халық тіліне енбеген араб- парсы сөздері молынан қолданылды. Әсіресе жазба әдеби тілде грамматикасы мен емлесі жағынан түркілік кітаби дәстүр көбірек орын алды. Мысалы, есімшенің -ған жұрнақты тұлғасының орнына -мыш жұрнақты түрі, кәмілдікті білдіру үшін дүр(оңайдүр, еф кәміз бардүр) түрін жиі қолдану, етістіктің 3 жағынан көпше түріне -лар қосымшасын айту (йасадылар, айталар, кеттіләрт), етістіктің - у жұрнағының орнына - ғу вариантын қосу (душманлық қылғучы, йургучі), қазақшамен, бірақ, дейін дегендердің орнына бірлән, бәлян, әм, лекин, че жалғаулықтарын жұмсау тән болды. Осы белгілердің барлығы «түркіге» негізделген жазба тілді қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілімен ауызша тараған төл әдеби тілінен алшақтатты, сондықтан ол қазақтың көркем әдебиетіне, әсіресе поэзиясына бойлап, тұтасымен ене алмады, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізі ретінде қалыптаса алмады.
Дегенмен кітаби тіл қазақ даласында, әсіресе өткен ғасырдың соңғы ширегінен бастап едәуір жанданып, етек алды. Бұған мұсылманша діни әдебиеттің және қазақ қауымы мұқтажын өтейтін публицистік мұсылманша оқуға қатысты педагогикалық, ішінара жартылай ғылыми әдебиеттердің пайда бола бастауы үлкен себепкер болды. Проза түріндегі тарихи, дидактикалық, діни және ғылыми әдебиет түркі халықтарында 15 ғасырдан бастап-ақ шағатай тілінде дамығаны мәлім. Сондықтан қазақ жазбалары тіліне шағатай тілінің әсері айтарлықтай болды. Қазақтың тұңғыш баспасөз көздері - «Түркістан уәлаятының газеті» мен «Дала Уәлаятының газеті» таза шағатай тілінде басылмағанымен, осы тілге тән көптеген нормаларды қолданды. Жас қазақ публицистикасы тілінде де дәстүрлі жазба тіл элементтері орын алды. Төл әдеби үлгілерге қарағанда түркілік жазба дәстүр белгілерін молырақ пайдаланған, әрі 19 ғасырдың соңғы ширегінен бастап баспа жүзінде («кітап етіп») ұсыныла бастаған «қисса» аталған көркем әдебиет жанрының авторлары «кітаби ақындар» деп, бұлардың тілі «кітаби тіл» деп аталып кетті. Қазақ топырағында қызмет еткен кітаби тіл таза шағатай («түркі») тілі емес, сол тілдің, ішінара татар жазба әдеби тілінің (оның өзі шағатайға барып тіреледі) және қазақ тілінің белгілерін араластырып пайдаланған аймақтық (локальдық) құбылыс болды. Сондықтан оны «қоспа тіл», «шұбар тіл» деп танушылар бар (С. Е. Малов, I. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, С. Аманжолов т. б ). Бірақ орта ғасырлардан келе жатқан түркілік жазба дәстүр қалай аталса да, қазақтың ауызша әдеби тіліне де, ұлттық төл жазба әдеби тіліне де әсерін тигізіп, сөздік құрамын толықтырғанын жоққа шығаруға болмайды.
Шағатай тілі Абайдың өзін де бір шарпып алғанын білеміз. Оның балаң шағында шағатайшылап жазған 3 өлеңі бары мәлім. Бұл - тілдегі ізденісі емес, ақындық жолдағы ізденісі, яғни классикалық әдебиеттен күш, тірек іздеп, еліктеген әрекеті болатын. Бұл ізденіс еріксіз тілді де іздеткен. Тапқаны - шағатай тілі. Бірақ бұл тапқанынан тез айнып, бас тартады, іргесін ашып алады, өзге арнаға-өз ақындық арнасына түседі. Мұнысы тілін де өзгертеді. Енді Абай өз шығармашылығы үшін сол тұстағы қазақ қоғамы өмірінде едәуір қанат жая бастаған, шағатай тілі нормаларына негізделген қазақ кітаби тілін емес, қазақтың сан ғасырлық ауызша әдеби тілін таңдайды. Бірақ ол шағатайшылауды, «кітапшылауды» құбыжық көрмей, оған стильдік құрал ретінде қарайды. Сондықтан 3, 12,13-сөздер деп аталатын прозалық шығармаларында Абай ислам дінінің ғибадаты, иманы, «сифатлары»туралы әңгіме қозғайды да, бұларға «кітаби» өң береді, демек, кітаби тілді өз алдына әдеби тіл ретінде емес, белгілі бір жанрдағы, белгілі бір тақырыптардағы стильдік құрал ретінде пайдаланады.