Кітап элементтері

Кітап элементтері туралы түсінік

Кітап – кітап бумасынан және мұқабадан тұрады. Мұқаба қатты және жұмсақ болып екі түрге бөлінеді. Қатты мұқабаның жасалу жолы күрделі болады. Оған келесі тарауда тоқталамыз. Ал жұмсақ мұқаба қалыңдығы кітап бумасының қағазынан сәл өзгешелеу немесе қаттылау болады, көбінесе тігіліп бекітіледі. Жұмсақ мұқабаның бекітілуі ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Егер сыртқы түрімен бекітілсе, онда оның мұқабасы блокпен желімделеді. Кейде сыртқы бекітуді жасамай-ақ, бірден желімдей береді. Себебі, қазіргі кезде желімдеуші аппараттардың мықтылығы, жұмыс күші, техникалық, технологиялық жақтары жылдан-жылға жақсарып келеді. Баспаға келіп түскен кітаптың немесе кітапшаның алдымен сыртқы мұқабасы туралы сөз болады. Оның қандай қағазға (жылтыр немесе борланған) басылатыны, қағаз қалыңдығы қандай болатындығы туралы келісім-шарт жасалады. Сондықтан оқырман да, автор да, баспагер де мұқабаның тартымды болғанын қалайды.

Бақылау таңбалары

біртұтас қара немесе контурлы квадрат, дөңгелек. Олардың мөлшері 3х3 немесе 4х4 миллиметр болып келеді. Бұл белгі бүктеуге салынған дәптердің дәл ортасына түсіріледі. Мұндай белгілер жүйесі дәптерлерді кітап бумасына дұрыс іріктеп алуды анықтау үшін қолданылады.

Мұқаба

басылымның ішкі парақгарын бүлінуден сақтайтын арнайы қағаздан немесе басқа материалдардан жасалған тыс қабаты. Мұқабада басылымның атауы, авторы, кейде шығу деректері жайлы мәліметтер беріледі.

Супер мұқаба

кітап мұқабасының үстіңгі жағына жапсырылған мәтіні немесе суреті бар қағаз мұкаба. Полихромдық мұқаба – екі немесе одан да көп түсті басылымдағы мұқаба. Көркемдiк безендiрiлуi мен полиграфиялық даярлануына қарай жоғары көркемделген кiтаптарға супер полихромды мұқаба қапталады. Бұл кітаптардың макеттері де ерекше дайындалады. Басылым қағазының сапасы өте жоғары келеді. Арасына ляссе салынады, кейде футлярмен қапталады.

Түптеу мұқабасы

Түптеу мұқабасы – баспа-полиграфиялық үдерістермен өңделіп, үш жағынан кесіліп дайын болған кітап бумасына қапталатын кітаптың негізгі бөлшегі. Түптеу мұқабасы – басылымның өлшеміне сәйкестіріліп, тұтас картоннан пішіліп-кесілген картон беттерін арнайы мұқабалық қағазбен немесе арнайы полиграфиялық түптеу маталарымен (бумвинил, коленкор, ледерин және т.б.) желіммен қапталып дайын болған кітап бумасының сыртынан кигізілетін басты кітап элементі. Яғни осылайша картонмен түптелген қатты түптеу мұқабалары немесе арнайы мұқабалық қағаздарда басылып даярланған жұмсақ мұқабалар кітаптың ең басты сыртқы элементі болып табылады.

1. картон беттері – массасы 250г/м2- ден асатын тығыз қағаз түрі. Картондар бір қабатты және көп қабатты болып бөлінеді.
2. отстав - түптеу мұқабасына желімденетін бума қалыңдығына сәйкес келетін жұқа картон немесе тығыз қағаз. Кітап түбіне белгілі бір пішім береді. Мұқабадағы отставтың сыртқы жағына автордың аты-жөні мен кітап тақырыбы жазылады
3. шпация – түптеу мұқабасындағы картон беттерінің арақашықтық өлшемі.
4. расстав – картон беттері мен отставтың арақашықтық өлшемі
5. қайыру (загиб) – сыртқы түптеу материалынының кітаптың ішкі жағына қарай қайырылуы.

• Кант – кесілген кітап бумасынан шығып тұратын картонды мұқабаның шеті.

Кітап бумасы – әр беті немесе әр дәптері ретімен жинақталып, тігіліп, желімденген, мұқаба немесе түптеу мұқабасына қондыруға даярланған шикізат.

• Форзац - арнайы форзац қағазында кейде суреттермен, кейде ою-өрнекпен безендірілген, кітап бумасы мен түптелген мұқабаны бекітетін, әрі эстетикалық әсемдік беретін кітап элементі. Форзацтың жай бекітілетін және күрделі бекітілетін түрлері болады.
• Каптал – кітапқа бір жағынан әсемдік беретін (бума пен түптеу мұқабасы арасындағы ашық жерді жауып тұратын), бір жағынан дәптерлердің бекітілу беріктігін арттыра түсуге арналған, кесілген кітап бумасы түбінің үстіңгі және астыңғы жағына желімденетін, бір шеті қалыңдау болып келетін мақта-мата немесе жібек таспа бау. Кез-келген кітаптың жалпы безендірілуінің қосымша бір түрі болып табылады.
• Ляссе – (нем. Lesezeichen - белгілеу) – кітап, блокнот беттерінде қажетті бетті тез тауып алуға арналған жібек таспа. Ол кітап түбінің жоғарғы жағына бекітіледі, ал оның төменгі ұшы кітаптің төменгі жағынан шығып тұрады да кітаптың қажетті бетін белгілеп, бірден сол бетті ашуға көмектеседі.

Ляссе соңғы кезде жарнамалық қызметтерді атқарып жүр. Осы сәндік бау арқылы кітап шығарушы баспа да өздері ұсынатын қызмет түрлерін жазып қояды. Егер бір мерейтойға арналған кітап болса, онда мерейтой иесінің аты-жөнін алтын жіптер арқылы көмкеріп, оюлап жзуға да болады. Кітаптың ішкі элементтері үшке бөлінеді:

1. титульдық элементтер – титул, аннотация, фронтиспис, авантитул, контртитул, портрет.
2. мәтіндік элементтер – эпиграф, арнау, негізгі мәтін, тақырыптар, абзацтар, ажыратпалар, цитаталар, құжаттық мәтіндер, сілтемелер, жүгіністер, көрсеткіштер, суреттік көркемдеу, безендіру материалдары, кестелер;
3. көмекші қосымша материалдар – түрлі көрсеткіштер, библиографиялық мәтіндер, мазмұн, шығару мәліметтері т.б.

Титулдар. Титул – латынша titulis – мұқабадан кейінгі негізгі бет. Оның басылымда атқаратын басты қызметі – шығарманың мазмұнын, кімге арналғанын, кімнің ұсынысымен шығарылып отырғанын қысқа ғана және мейлінше дәл көрсететін тұжырымды түсіндірме беру. Титулдар бірнеше түрге бөлінеді. Олар: авантитул, контртитул, фронтиспис, шмуцтитул, колонтитул. Әдетте титулдың өзінде мынадай ішкі бес элементтің болуы шарт:

1. автордың аты мен тегі бас әріптермен;
2. басылымның толық аты;
3. баспаның толық аты;
4. басылымның шыққан қаласы (орны);
5. басылып шыққан жылы.

Титулдық бет – бiр парақты (екi беттен, парақтың оң және терiс бетiнен) немесе екi парақты (кiтап ашқандағы алғашқы төрт беттен) болуы мүмкін. Көлемді шығармаларда – оқулықтарда, академиялық басылымдарда, энциклопедияларда, көп томдық туындыларда титулдың күрделі, толық түрі беріледі. Толық титул іштей көп элементті болып келеді. Мысалы,

• басылым сериясы;
• басылымды шығаруға ұсынған мекеменің, ұйымның толық аты;
• жеке автордың, құрастырушының немесе авторлар ұжымының толық фамилиялары, әкелері мен өз аттарының бас әріптері (авторлар ұжымы тым көп болған жағдайда басылымның аты ғана. Ондайда авторлар кіріспе сөзде аталып, қай тарауды қайсысы жазғандары, атақтары көрсетіледі);
• көп томдық басылымдардың бірінші томында шығарманың негізгі толық тақырыбы көрсетіледі;
• томның, бөлімнің, нешінші басылып шығуының рет нөмірі. Томның рет нөмірі рим цифрымен, бөлімдері араб цифрымен, не сөзбен жазылады;
• кімнің редакциясымен, редакциялауымен шыққандығы;
• баспаның аты, басылып шыққан орны мен жылы

Әдетте мұқабадағы жазулар қалың қаріппен, титулдағы ашық қаріппен теріледі. Мұның өзі мұқабаның дәрежесі титулдан жоғары екенін білдіреді. Мұқаба мен титулдың тақырыптық аттары бір-біріне толық сәйкес келуін қатты қадағалау керек. Кiтаптың басқа да ерекше белгіленетін беттері болады. Олардың бiрi – кiтаптың iшкi беттерiндегi басқа тарауды, бөлімді немесе басқа тақырыпты айырықшалап көрсетуге арналған, сол бөлімнің немесе тақырыптың ең бiрiншi беті – шмуцтитул (немісше schmutztitel) деп аталады. Шмуцтитул тақырыптан немесе мәтір мен суреттерден тұратын бет. Олар түрлі-түсті айшықты да болуы мүмкін. Шмуцтитул кейде басылымның бөлігінің, бөлімінің, тарауының аттары теріліп берілген болып та келеді. Ал, кейде онымен туындының дербес бөлігі, бөлімі т.с. жазған автордың аты-жөні ғана бейнеленеді. Кітаптың бәрінде шмуцтитулдың болуы шарт емес. Әлбетте басылымның ішкі беттерінің безендірілу сапасын жақсарту, көркейте түсу үшін оған көз тартарлық графикалық элементтер беріп отыру орынды. Шмуцтитул кiтап бетiнiң оң жағындағы тақ санды бетінде орналастырылады. Шмуцтитулда шығарманың немесе бөлiмнiң тақырыбы, кейде тақырыпқа сәйкестіріліп салынған сурет немесе эпиграф, кейде тақырыпшалардың тiзiмi жазылады. Шмуцтитулдың керi бетi не таза болады немесе шығарманың немесе бөлiмшенiң мәтiнiмен толтырылады. Шмуцтитулдық беттер шығармалар мен бөлiмшелердi бiр-бiрiнен алшақтатып, оларды iздеп табуды жеңiлдетедi. Суретшiлер шмуцтитулды пайдаланып, шығармаға немесе бөлiмшеге сәйкес келетiн бейнесуреттердi шмуцтитулдың оң жақ немесе керi жақ бетiне орналастырып кiтаптың көркемдiк безендiрiлуiн арттырады. Ал егер шмуцтитулды тұтастай бояп қойса (плашкамен), кiтап iшiндегi жаңа шығарманы немесе басқа бөлiмдi тез тауып, ашуға қолайлы болады. Соңғы кездері балаларға арналған энциклопедиялық немесе анықтамалық басылымдарда осы тәсіл кеңінен қолданылып жүр. Орташа немесе кiшi пішімді, таралымы аз, iрi бөлiмдерден тұратын кiтаптардағы шмуцтитулдық беттер әрi маңызды, әрi ыңғайлы болады. Бірақ кiтап iшiнде неғұрлым шығармалар мен бөлiмдер көп болса, солғұрлым шмуцтитулды қолдану экономикалық жағынан тиiмсiз келеді. Себебі, макет дайындау барысында шмуцтитул орналасатын тақ санды беттің бос болуын қамтамасыз ету лазым. Ал, егер тапсырыс бойынша, кiтапты шмуцтитулдық беттермен шығару керек болған жағдайда, мынадай кедергi – қиыншылықтар болуы мүмкiн: мысалы, шмуцтитул әрқашан тақ санды және оң жақта орналасатындықтан шмуцтитулдың алдындағы бет не жартылай толып, не тiптi ашық болып қалуы мүмкiн. Мұны кейбiр теру, беттеу, корректуралық түзету әдiстерiмен түзетуге болады. Осындай жағдайлармен, басылымды дайындау процесi кiшiгiрiм күрделенiп, бiраз уақытты алады және басылымды басуға кететін қағаздың да шығынын арттырады.Баспа қызметкерлерi осыны еске ұстауы керек. Басылымды тартымды етіп көрсететін, титулмен жапсарлас, оның оң жақ бетіне қарама-қарсы орналастырылатын бір элемент фронтиспис (французша frontispiece, латынша – frontis). Оның сол шығарманың авторының қолдан салынған суреті, портреті, не фотосуреті болуы да мүмкін. Ескеретін жайт, контртитул берілген басылымда фронтисписке орын жоқ. Фронтисписте – басылымның тақырыбына және бүкiл кiтапқа арналып сәйкестіріліп салынған сурет немесе автордың суретi (портретi) орналастырылады. Бұл фронтиспис беті – негiзгi титул бетiне қарсы (сол жағында) орналастырылады. Фронтиспистегi бейнесурет кiтаптың маңызын, мазмұнын арттырып, оқырмандарға деген әсерiн асырады. Бұл элементтің кiтапты жарнамалауға да маңызы зор. Авантитул – алдыңғы, бастапқы титул, басылым мұқабасын ашып жібергенде бірінші көзге түсетін бет, титулдық беттің ең бiрiншi бетi. Бұл бет кейде ашық қалдырылады, кейде баспаның атауы, маркасы немесе ұраны басылады. Ол шығармада контртитул немесе фронтиспис болған жағдайда негізгі титулдан бұрын орналасады. Олай етудегі мақсат – қарсы беттерінде қосалқы элементтер басылған фронтиспис пен контртитулдың композициясын бұзбауға тырысу, олардың екінші беттерінен қағаз арқылы таңбасы көрінуі ықтимал екенін ескеріп оны бүркеу. Сондай-ақ, авантитулды баспаның маркасы есебінде де пайдалануға болады. Есте ұстайтын жайт – шығару мәліметтерінің деректерін авантитулда басуға болмайтындығы. Олай жасалса, біріншіден мәлімет қайталанады, екіншіден негізгі титулдың құрылысы бұзылады. Авантитулға баспаның атын не баспаның эмблемасын берген дұрыс. Негізгі титулға қарама-қарсы бір элемент қарсы титул – контртитул. Оның орны – негізгі титулға қарсы парақтың сол жақ қарсы беті. Оның өзі көп томдық және академиялық ғылыми басылымдарда қолданылады. Кейде контртитул орнынан сюжетті сурет қойылады. Екi парақты титулдық беттің екінші бетінде орналасатын контртитулдық бет, негізгі титулдық бетпен қатарласа орналасады. Аудармалық басылымдарда сол аударылатын тілде жазылған түпнұсқалық титулдық мәлiметтер басылады. Сондай-ақ бұл бетте – шығу деректерінiң (выходные сведения) кейбiр бөлiгi және негiзгi титулдық бетте берілетін мәлiметтер тым көп болғанда, осы мәлiметтердiң кейбір бөлігі беріледі. Контртитулдың тағы да бiр мақсаты – кiтаптың ашылуын созып, маңызын арттырып, салтанаттандыру. (Контртитул мен авантитулдың, яғни осы қосымша екi беттің көркемдiк және логикалық қажеттiлiгiн – шешiп алу керек). Титулдық беттің екiншi және үшiншi бетiнде – екi бетке қатар орналасқан немесе бiр беттен екiншi бетке жалғастыра орналастырылған мәтiн, мәтiн аралас сурет немесе кітаптың тақырыбына сәйкес келетін суреттерді орналастыруға болады. Басқа тілдерден қазақ тіліне аударылған бірқатар ірі шығармаларға екі титул беріледі: бірі – орысша басылымының түпнұсқа титулы, ол қарама-қарсы екі беттің сол жағына қойылады, ал екіншісі – қазақша титулы беттің оң жағын алып тұруға тиіс. Бұл ретте орысша титул «контртитул» ролін атқарады. Сондықтан ол орысша басылымының дәл көшірмесі болуы шарт. Колонтитул – ірі шығармаларда ғана, мысалы томдық шығармаларда, энциклопедияларда, ғылыми еңбектерде, көлемді журналдарда берілетін беттік титул. Ол түпнұсқа теріліп болып, беттеле бастағанда көрсетіледі. Бұл элементтің мәні полиграфия техникасының безендіру тәсілімен, редакциялық жұмыс үрдісімен тікелей байланысты. Колонцифр (нем. Kolumnenziffer) — беттің реттік нөмірін көрсететін цифр, (кітаптың астыңғы жағында немесе бүйірінде көрсетіледі. Колонцифрды кітаптың көркемделуіне қарай, әртүрлі тәсілде дизайнердің өзі қояды. Мынадай жағдайда колонцифрлар қойылмайды:

• кітаптың бастапқы жағында (егер колонцифрлар жоғарғы жақта жазылса);
• кітаптың соңғы жағында (егер кітапта колонтитул мен колонцифр төменгі жақта жазылса);
• кітап беттерін толық сурет алып жатса;
• жапсырмаларда
• арнайы беттерде (мерейтой иесі, т.б.).

Колонцифр қойылмаған беттер кітаптың жалпы беттік санына кіреді. Тек жапсырма беттер ғана есептелмейді. Колонцифрды қою жұмысы пагинация (лат. pagina — бет (страница) деп аталады. Пагинацияға кейде мінәжаттық (сакральных), анықтамалық, көлемдік бағаналар саны да кіреді. Бұлар беттің санына қарамай өздері бөлек есептеледі. Мәтіндік элементтер. Кітап бумасының ішкі элементіне жататын мәтіндік элементтерге – эпиграф, арнау, негізгі мәтін, тақырыптар, абзацтар, ажыратпалар, цитаталар, құжаттық мәтіндер, сілтемелер, жүгіністер, көрсеткіштер, суреттік көркемдеу, безендіру материалдары, кестелермен қатар аңдатпа, реферат, индекс, авторлық синопсис, резюме де жатады. Соңғы бесеуін автор емес редакциялық ұжым жасайды. Көмекші қосымша материалдар – түрлі көрсеткіштер, библиографиялық мәтіндер, мазмұн, шығару мәліметтері т.б. Шығару мәліметтері мынадай негізгі екі топқа бөлінеді:

1. жалпы библиографиялық шығару мәліметтері;
2. баспалық-тіркеп шығару мәліметтері.

Кiтаптағы басты беттердiң бiрi – кiтаптың негізгі мәтіні басталатын ең бірінші бетi (спуск полос).* Бұл бет ең бірінші терілген жолдан емес, төменірек орта жолдан – кiтаптың толық бетiнiң үштен бiр бөлiгiнен төмен түсiрiлiп басталып, терілген беттің үштен екі бөлігін ғана алуы мүмкін. Толық терілген бет – бiр кiтаптың толық бiр бетiн алып жатады. Бөлімнің немесе тақырыптың ең бірінші терілген беті, яғни, мәтiннiң бiрiншi жолы басталғанға дейінгі үстіңгі жағында ашық жерлер қалдырылып төмен түсіріліп терілген бет ең бірінші бет (спуск полос) деп аталады. Орыс тілінде осы терминмен (спуск полос) – терілген беттерді ретімен орналастыруды да атайды Кітаптың әр бөліміндегі төменірек түсіріліп терілген бірінші беті де (спуск полос), шмуцтитул сияқты жаңа бөлiмнiң немесе жаңа шығарманың басталуын көрсетiп, кiтаптың құрылымын ерекшелеп көрсетедi. Кітаптың жеке тарауларының алғашқы беттерінің жоғарғы жағынан қалдырылатын ашық жер әдетте сол беттің төрттен біріне жуық болады. Кейде бұл орынға аралық материал салынбайды, оның орнына түрлі бас таңбалар, клишелер, ою-өрнектер қойылады. Әрбiр шмуцтитулдың, әрбiр төмен түсіріліп терілген беттiң өз аяқталу бетi бар (әрi қарай жаңа шмуцтитул мен жаңа төменірек түсіріліп терілген беті басталады). Кейбір кiтаптарда барлық мәтiннiң бастапқы бетi, мысалы, негiзгi бөлiм басталған бетi ғана төмен түсіріліп теріледі де, ал кiтап iшiндегi барлық бөлiмшелер мен шығармалар бiр-бiрiмен ашық жолдар арқылы бөлiнбей, өз кезектерiмен қатарласып кете бередi (вподверстку). Мұндай беттеуде басқа бөлімдердегі бірінші мәтін жолдары төмен түсірілмей, бірқалыпты қатарласып орналастырылады. Кітаптың әр бөліміндегі төмен түсіріліп терілген бірінші беті ескеріліп, беттелген кiтаптарда әрбiр бөлім басталған сайын, ашық жерлер қалып қояды. Бұл жағдайларда басылымның бөлімдері көп болған сайын, кітаптың пішімі мен таралымы үлкен болған сайын шығын көбейе түседi. Бiрақ, әр бөлімдегі бірінші бет төмен түсірілмей беттелген кiтаптарда, оқырмандардың бағдарлануы күрделеніп, мәтiндi қабылдауы қиындай түседi. Осылайша терілген беттеу әдістерін тек шығын көп болған жағдайда немесе өлең жинақтары мен әңгiмелер жинақтарында қолданған дұрыс. Кiтаптағы негiзгi бет – қатардағы мәтін терілген бет. Кiтаптың әр бетiндегi мәтiн жолдарының саны шамамен бiрдей болады (тек суреттi немесе кестенiң мәтiндерiн қоспағанда). Кiтап ішіндегi материалдар - тұтас мәтiндi, тұтас бейнелi және мәтін-сурет аралас болып бөлiнедi. Кiтап мәтіндері соңғы бетпен аяқталады. Бұл - шығу деректерi жазылатын беттің алдындағы немесе шығу деректерi басылған беттер. Кітаптың соңғы бетінен кейін – шығу деректерi басылады. Мұнда авторлардың, құрастырушылардың, кiтапты дайындап шығаруға жауапты баспа қызметкерлерiнің аты-жөндері және осы басылымның шығу деректері – техникалық көрсеткіштері, баспахана атауы мен баспахананың мекен-жайы сияқты басқа да қажетті мәлiметтер беріледі. Кейде бұл мәлiметтер екi бетке бөлiнiп жазылады да, екеуi де соңғы бет болып саналады. Ал жарнамалық беттер болса, олар өз бетiнше бөлек бет болып есептеледі. Кітап беттерінде қолданылатын тағы бір элемент – колонтитул деп аталады. Колонтитулда басылым жайлы кейбір анықтамалық мәліметтер, журналдың, мақаланың тақырыбы, тараудың тақырыбы, автордың фамилиясы беріледі. Колонтитулды кітап бетінің үстіңгі немесе астыңғы жағына орналастырады. Заставка — материалдың сонғы жағына қойылатын сурет белгісі. Ол тақырыппен байланысты болады, мәтінмен және бас тақырыппен үндесіп жатады. Кейбір газеттер мен журналдарда тұрақты бас таңбалар да кездеседі. Сигнатура (лат. signature — белгілеу, көрсету) – баспа табақтың реттік нөмірін көрсететін сан. Ол Әрбір баспа табақтың бірнші бетіне кітаптың сол жағына астына қойылады. Сигнатураның қасына бірінші бетке норма қойылады. Норма дегеніміз – кітаптың қысқартылған аты, баспахананың тапсырыс нөмірі немесе автордың аты-жөні. Ары қарай сигнатура үшінші бетке жұлдызша арқылы нормасыз жазыла береді. Титулдық бетке сигнатура ешқашан қойылмайды. Сигнатура басуды, бүктеуді, блокты жинақтауды, дайын өнімді тексеруді жеңілдетеді. Сигнатураны мәтіндегі негізгі шрифтпен, санды 8 п. кеглмен, бірінші және үшінші баспа табаққа, беттің астыңғы сол жағына қояды. Сонымен бірге сигнатурада есте сақтайтын нәрсе: пішімді (формат) сақтау. Мысалы, 1/16 болса, онда 16 беттен соң, 1/8 болса 8 беттен соң қояды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Джон Пикок. Издательское дело. Книга от замысла до упаковки. –М.: ЭКОМ, 2002.
2. Волкова В.Г. Технология обработки текстовой информации. -М.: МГАП, 2003.
3. Полянский Н.Н. Технология полиграфического производства. -М.: Книга, 1991.
4. Воробьев Д., Дубасов А., Лебедев Ю. Технология брошюровочно-переплетных процессов. -М.:«Книга», 1989.