Кәдеге жарату алымы (утильсбор)

Кәдеге жарату алымы (утильсбор) — тауарларды кәдеге жарату төлемі. Ол сату кезінде немесе жойылғанға дейін бөлек алынатын тауардың өзіндік құнына қосылуы мүмкін. Қазақстанда 2016 жылдың қаңтарынан бастап жергілікті автоөндірушілер мен ресми импорттаушылар утилизациялық алым төлеуге міндеттелді. Ол техниканы бастапқы есепке қойған сәтте төленеді.

Шет елдердегі кәдеге жарату алымының мөлшері

Ресей

Ресейде кәдеге жарату алымының базалық ставкасы 20 000 рубльді құрайды. Ол қозғалтқыштың литріне және автомобильдің жылына байланысты жоғарылату коэффициенттерін қолданады. Мысалы, 2021 жылы шығарылған, моторы 2.5 Toyota Camry үшін кәдеге жарату алымының мөлшері 281 600 рубльді (шамамен 1,6 млн теңге) құрайды. Егер сіз үш жылдан асқан автомобильдерге арналған қалдықтарды бірдей көлемде есептесеңіз, онда сома 480 200 рубльге дейін артады (2,6 млн теңге). Ресейде 2010-2011 жылдардағы автомобильдерді қайта өңдеу бағдарламасы кезінде баға 3 000 рубльді құрады. Сондай-ақ ол сома қайта өңдеу туралы келісім жасасқан кезде иесінен алынады. 2012 жылғы 1 қыркүйектен бастап кедендік рәсімдеу кезінде кәдеге жарату алымы өндіріле бастады. Сонымен қатар автомобильдер үшін базалық мөлшерлеме 20 мың рубльді құрады, жүк машиналары мен автобустар үшін – 150 мың. Төлемнің жалпы мөлшері машинаның техникалық сипаттамаларына және жылына байланысты болды. 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап ресейлік автоөндірушілерден кәдеге жарату алымы өндіріле бастады. Ал 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап автомобильдердің кейбір түрлері үшін жинау коэффициенті екі еседен астам өсті.

Жапония

Жапонияда автомобильдерді кәдеге жарату саласындағы заңнамалық актілер 2002 жылы пайда болып, құжаттар 2005 жылғы қарай күшіне енді. Сомасы 7 мыңнан 18 мың теңгеге дейін немесе 26 мыңнан 69 мың теңгеге дейін түрленеді. Бұл ретте оларды әрбір модель үшін автоөндірушілердің өздері бөлек есептейді. Ескі Toyota Avalon (MCX10) седанды кәдеге жарату, жинақтауға байланысты 12 мыңнан 12,7 мың иенге дейін (45,7 мыңнан 48,6 мың теңгеге дейін) тұрады.

Еуропа

Еуроодақ елдерінде жеңіл автомобильдерге арналған кәдеге жарату алымы шамамен 100 еуроны құрайды. ЕО-да сатылған АвтоВАЗ автомобильдерінің қайта өңдеу коэффициенті 97%-дан асады.

Украина

Украинада кәдеге жарату алымы 2013 жылдың 1 қыркүйегінен бастап енгізіледі. Сонымен қатар оның мәні машинаның жылына және қозғалтқыштың көлеміне байланысты есептеледі. Елде 2014 жылдан бастап бірыңғай ставкалар енгізілді. Автомобильдер үшін 5,5 мың гривен және жүк көліктері мен автобустар үшін 11 мың гривен.

Беларуссия

Беларуссияда кәдеге жарату алымы 2014 жылдың 1 наурызынан бастап енгізілді. Оның мәні автомобильдің санатына, жылына, қозғалтқыш көлеміне және мақсатына байланысты анықталды. Барлық жағдайларда кәдеге жарату алымы ресейлік ставкаларға сәйкес келеді. Бірақ Беларусь валютасына қайта есептеледі.

Халықаралық тәжірибе

Халықаралық тәжірибе АҚШ сияқты кейбір елдерде автомобильдендірудің жоғары деңгейіне байланысты 1960 жылдарға қарай машиналарды кәдеге жарату бойынша дамыған инфрақұрылым қалыптасып үлгерді. Ескі автомобильдер массасының 70-90% қайта өңдеуге жатады. Америка Құрама Штаттарында машиналарды кәдеге жарату кәсіпорындары шамамен 14 миллион тонна болат, сынап, мұнай өнімдері және басқа материалдардың үлкен көлемін айналымға қайтарады. АҚШ-тағы артықшылық автокөлік иелері мен автомобиль өндірушілері машиналарды қайта өңдеу шығындарын көтермейді. Алайда автомобильдендіру АҚШ-қа қарағанда аз және ескі машиналарды өңдеудің жақсы жүйесі болмаған еуропалық және кейбір басқа елдерде мұндай қызметті дамыту үшін қосымша инвестициялар қажет еді. Сонымен қатар экологтардың қысымымен Еуропа елдерінің билігі қайта өңдеу деңгейін 95%-ға дейін көтеруге шешім қабылдады. 1978 жылы Норвегияда машиналарды өңдеуге арнайы кепіл енгізілді. Бұл шамамен €300, оны көліктің бірінші иесі төлейді. Ал қайта өңдеуге тапсырған кезде ол соңғы иесіне қайтарылады.

Қазақстандағы кәдеге жарату алымының мөлшері

Утилизациялық алымның базалық мөлшерлемесі АЕК-пен белгіленеді, бұл оның көлемі жыл сайын өседі деген сөз. 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап айлық есептік көрсеткіш 2 651 теңгеге дейін көтерілді.
Алымның базалық мөлшерлемесі 50 АЕК. 2020 жылы ол 132 550 теңгеге тең. Қозғалтқыш көлеміне байланысты үштен (электромобильдер мен қозғалтқыш көлемі бір литрден асқан көліктер үшін) 23-ке дейінгі (көлемі үш литрден асатын көліктер үшін) коэффициент қолданылады. Мысалы, 2,5 литрлік Toyota Camry-ді елге кіргізгенде төленетін утилизациялық алым мөлшері 1 325 000 теңгені құрайды. Ал қозғалтқыш көлемі 3,5 литрге тең Toyota Sienna үшін 3 048 650 теңге төлеуге тура келеді.

Автомобиль көлік құралдарына және өздігінен жүретін ауыл шаруашылығы техникасына қатысты кәдеге жарату төлемақысының негізгі мөлшерлемесі және коэффициенттері

1. М1 санатының көлік құралдары, соның ішінде G санатының жүріп өту мүмкіндігі жоғары: жеңіл автомобильдер

2. N1, N2, N3 N1, N2, N3 санатының көлік құралдары, соның ішінде G санатының жүріп өту мүмкіндігі жоғары: жүк автомобильдері

3. М2, М3 санатының көлік құралдары, соның ішінде G санатының жүріп өту мүмкіндігі жоғары: автобустар

4. Тракторлар

5. Астық жинайтын комбайндар, жем жинайтын комбайндар

Қазақстанда көліктерге төленетін утилизациялық алым мөлшерлемесі мен төлем коэффициенті

1. Өтімділігі аса жоғары G категориясын қоса алғанда, М1 категориясындағы көлік құралдары: жеңіл көліктер

КҚ-ның түрлері және категориялары	Утилизациялық алымның базалық мөлшерлемесі	КҚ-на қатысты утилизациялық алымның базалық мөлшерлемесіне қолданылатын коэффициенттер	2020 жылғы утилизациялық алым сомасы (тг)
Гибридті күштік құрылымды қоспағанда, электрлі қозғалтқышы бар	50 АЕК	3	397 650
Қозғалтқышының жұмыс көлемі:
1 000 см³-ге дейін	50 АЕК	3	397 650
1 001 см³-ден 2 000 ³-ге дейін	50 АЕК	7	927 850
2 001 см³-ден 3 000 см³-ге дейін	50 АЕК	10	1 325 500
3 001 см³-ден жоғары	50 АЕК	23	3 048 650

2. Өтімділігі аса жоғары G категориясын қоса алғанда, N1, N2, N3 категориясындағы көлік құралдары: жүк көліктері

КҚ-ның түрлері және категориялары	Утилизациялық алымның базалық мөлшерлемесі	КҚ-на қатысты утилизациялық алымның базалық мөлшерлемесіне қолданылатын коэффициенттер	2020 жылғы утилизациялық алым сомасы (тг)
Толық массасы:
2,5 тоннаға дейін	50 АЕК	7	927 850
2,5 тоннадан 3,5 тоннаға дейін	50 АЕК	15	1 988 250
3,5 тоннадан 5 тоннаға дейін	50 АЕК	15	1 988 250
5 тоннадан 8 тоннаға дейін	50 АЕК	16	2 120 800
8 тоннадан 12 тоннаға дейін	50 АЕК	19	2 518 450
12 тоннадан 20 тоннаға дейін	50 АЕК	21	2 783 550
20 тоннадан 50 тоннаға дейін, ершікті тартқыштардан бөлек	50 АЕК	41	5 434 550
20 тоннадан 50 тоннаға дейінгі ершікті тартқыштар	50 АЕК	11	1 458 050

3. Өтімділігі аса жоғары G категориясын қоса алғанда, М2, M3 категориясындағы көлік құралдары : автобустар

КҚ-ның түрлері және категориялары	Утилизациялық алымның базалық мөлшерлемесі	КҚ-на қатысты утилизациялық алымның базалық мөлшерлемесіне қолданылатын коэффициенттер	2020 жылғы утилизациялық алым сомасы (тг)
Гибридті күштік құрылымы бар КҚ-ын қоспағанда, электрлі қозғалтқыштары бар	50 АЕК	8	397 650
Қозғалтқышының жұмыс көлемі:
2 500 см³-ге дейін	50 АЕК	8	1 060 400
2 500 см³-ден 5 000 см³-ге дейін	50 АЕК	16	2 120 800
5 000 см³-ден 10 000 см³-ге дейін	50 АЕК	21	2 783 550
10 001 см³-ден жоғары	50 АЕК	27	3 578 850

"ӨКМ Операторы" ЖШС ("Оператор РОП")

2015 жылы сол кездегі инвестиция және даму министрі Әсет Исекешев Қазақстанға келетін көліктерге утилизациялық алым (болашақта көлікті утилизациядан өткізуге арналған төлем) енгізуді ұсынды. Ол кезде Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кірді. Сарапшылар утилизациялық алымды ДСҰ шарты бойынша кеден салығының төмендеуінен туатын "шығынды" жабу үшін жасалған амал деп қабылдады.
2015 жылдың желтоқсан айында «ӨКМ операторы» ЖШС құрылып, утилизациялық алыммен айналыса бастады. Утилизациялық алым елдегі автокөліктерді жаңарту үшін керек деп енгізілген. Іс жүзінде қазір Қазақстандағы автокөліктердің 63 пайызының шыққанына он жылдан асқан. Алматыда жүрген көліктің 40 пайызының жасы 20 жылдан асқан. Утилизациялық алым теріс нәтижеге әкеліп, елде ескі-құсқы көлік көбейді. Утилизациялық алымды "Оператор РОП" деген жеке меншік ұйым алады. Қазақшасы – ӨКМ операторы (өндірушінің кеңейтілген міндеттемелері). Ол 2015 жылы тіркеліп, алғашқы құрылтайшысы Әлия Назарбаева болған. 2016 жылдың қаңтарында бұл ЖШС қайта тіркеліп, содан бері оның құрылтайшылары – "Eco Waste Solutions" ЖШС-і мен Шынар Мұқтарова. Утилизациялық алым деген – салықтың бір түрі. Бірақ салықты мемлекет жинаса, бұл алымды Экологиялық кодекске еніп үлгерген жекеменшік компания жинайды. Деректерге қарағанда, «Оператор РОП» компаниясы құрылған бес жылда 600 миллиардтан астам теңге ақша жинаған. Түскен қаржының 10 пайызы ғана утилизацияға жұмсалған. Ашық көздерден алған мәліметтер бойынша, 300 млрдтай автокөлік өнеркәсібін және ауыл шаруашылығы техникасын өндірушілерді ынталандыруға берілген. 30 млрдтай ескі көліктерді тапсырған халыққа төленген. 29 млрдтай ақша ескі техникаларды жинақтауға және утилизациялауға жіберілген.

Автокөлік иелері алты жыл бойы утилизациялық алымға қарсылық білдіріп келді. 2021 жылы "НетУтильсбору" қозғалысы басталды. Олардың утилизациялық алымды алып тастауға шақыратын петициясына ондаған мың адам қол қойған. Қауымдастық мүшелері елдің әртүрлі қаласында утилизациялық алымға қарсы митинг өткізу үшін жергілікті органдарға жиі өтініш беріп тұрады.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың тапсырмасын орындау аясында 2022 жылғы 18 қаңтарда Қазақстан Республикасының Үкіметі «Қазақстан Республикасының Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымдарының кейбір мәселелері туралы» қаулы қабылдады. Құжатқа сәйкес «Жасыл даму» АҚ мемлекеттік ұйымы өндірушілердің (импорттаушылардың) кеңейтілген міндеттемелерінің операторы болып айқындалды. «ӨКМ Операторы» ЖШС-нің утилизациялық алымды әкімшілендіру және тиісті қаражаттарды басқару шеңберіндегі қызметі тоқтатылды. Утилизациялық алым қаражаты есебінен құрылған активтер мемлекет меншігіне берілді. Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелерін әкімшілендіру функцияларын мемлекеттік ұйым – «Жасыл даму» АҚ орындайтын болды.