Көзімнің қарасы...

«Көзімнің қарасы...» –Абайдың 1891 жылы жазған өлеңі.

Әрқайсысы 4 тармақты 22 шумақтан тұрады. Ақын шығармаларының өзекті тақырыбы - махаббат мәселесі бұл өлеңінде ерекше ыстық сезіммен, Абайға тән шеберлікпен сипатталады. Өлеңде ақын аз сөзге көп мағына сыйғызу ниетін көздеген. Ғашығына деген ішкі сезімін де ірікпей айтқан, жігіт сөзінен үзіккен жүрек лүпілі, тағат таптырмай тынышын қашырған, бір ысып, бір суыған іңкәр ниет, алабұртқан көңіл күйі сезілгендей. Ғашықтық сезім жүрек жарасына айналған, оңайлықпен жазылар емес. Қыз - айтулы сұлу.

Өлең мәтіні
Көзімнің қарасы, Көңілімнің санасы. Бітпейді іштегі, Ғашықтық жарасы. Қазақтың данасы, Жасы үлкен ағасы. "Бар" демес сендей бір, Адамның баласы. Жылайын, жырлайын, Ағызып көз майын. Айтуға келгенде, Қалқама сөз дайын. Жүректен козғайын, Әдептен озбайын. Өзі де білмей ме, Көп сөйлеп созбайын.

«Кең маңдай, қалың шаш, Ақ тамақ, қызыл жүз, Қара көз, имек қас, Қыр мұрын, қыпша бел. Ақын өзі бой тасалап, кейіпкерін алға ұстап сөйлетеді. Жігіт сүйгенін кінәламайды, әдептен озбай наз айтады. Имене сөйлеп «Өзі де білмей ме, көп сөйлеп созбайын?» деп, сабырмен шыдайды. Туынды жігіттің нәумез күйінде аяқталады. Сөйтіп оның тағдыры не болды дегізіп, оқушысын ойға қалдырады. «Көзімнің қарасында» шығыс поэзиясында (Науаи, Физули) көп орын алған үлгілердің әсері де жоқ емес. Бұл өлеңде «тәңір, ие» көп кездеседі. Бұнда жастар махаббатының нақтылы шындығынан гөрі сұлудың көркін мадақтау көп», - деп жазады Мұхтар Омарханұлы Әуезов (Шығармалар жинағы. 20-т., - А., 1985, 157- б.). ‘’«Пайғамбар сүннеті»’’ сияқты мұсылманшылық жолдары қызға діни сезім арқылы ықпал етуді көздегенімен, мұнда философиялық ой тербету де бар.

Бұл өмірдің өзінде кездесетін қайшылық, яғни қиындықта Алланы аузынан тастамайтын, жайшылықта ұмыт қалдыратын қазақы мінез. Өлең бұрын-соңды ешқандай қазақ ақыны қолданбаған 6 буынды қара өлең ұйқасымен өрнектелген. Алғаш рет 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Өлеңнің басылымдарында текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1909, 1933 жылғы басылымдарда алғашқы шумақтың соңғы жолы «Ғашқыңның жарасы», 1939, 1945, 1954 жылғы басылымдарда «Ғашықтың жарасы» болып берілсе, 1957, 1977 жылғы басылымдарда Мүрсейіт қолжазбаларына сәйкес «Ғашықтық жарасы» ретінде түзетілген. 1945, 1954 жылғы жинақтарда 7-шумақтың жолы «Кең маңдай, қолаң шаш» түрінде жазылса, бұл жол 1957, 1977 жылғы жинақтарда Мүрсейіт қолжазбалары мен 1909, 1939 жылғы басылымдар негізінде «Кең маңдай, қалың шаш» деп жөнделген. Мүрсейіт қолжазбаларында 10-шумақтың 2-жолы «Қараса көз тоймас», 14-шумақтың 4-жолы «Жолыңа берсем аз» делінсе, басылымдарда «Қараса көз тоймас», «Жолыңа берсем де аз» болып берілген. Сондай-ақ 1933, 1939, 1945, 1977 жылғы басылымдарда кездесетін 17-шумақтың ‘’«Артықша жаратқан, Алланың рахматы»’’ деген соңғы 2 жолы мен 18-шумақтың ‘’«Көрік - тәңір дәулеті, қылса ұнар құрметі» деген алғашқы 2 жолы Мүрсейіт қолжазбалары мен 1909, 1954, 1957 жылғы басылымдарда ұшыраспайды. Мүрсейіт қолжазбалары мен 1909 жылғы жинақта 20-шумақтың 4-жолы ‘’«Жүрегім лүпілдеп’’» деп жазылған. Әйтсе де мағынасына нұқсан келмейтін болғандықтан, жұртшылық арасында түсінікті қолдануын ескеріп, кейінгі басылымдарда’’ «Жүрегім лүпілдеп»’’ түрінде алынған. 1954, 1957 жылғы жинақтарда, 8, 9-шумақ берілмеген.