Көмекші етістік

Көмекші етістік – толық лексикалық мағынасы жоқ, жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайтын, тек негізгі етістіктермен, есім сөздермен тіркесіп қолданылатын етістіктер. Қазақ тілінде 4 көмекші етістік бар: е (еді, екен, емес), жазда, ет, де (деді, деген, десе, дейді). Мысалы: Жаманға жүзің салма малды екен деп, жақсыдан күдер үзбе жарлы екен деп (ел аузынан).

Жеке тұрып лексик. Мағына білдіре алмайтын, сөзге әр түрлі грамм. Мағыналар үстейтін мұндай көмекші етістіктер мәнсіз көмекші етістіктер деп аталады.

Қазақ тілінде толық лексик. Мағынасы бар бірқатар етістіктер әрі негізгі, әрі көмекші етістік мәнінде жұмсалады. Қазақ тілінде мұндай отызға тарта етістік бар: ал, бар, бер, бол, жібер, кел, кет, т.б. Мысалы:

• қал (негізгі етістік) – айтып (көмекші етістік).

• қой (негізгі етістік) – айтып (көмекші етістік).

• жөнел (негізгі етістік) – жүгіре (көмекші етістік).

Лексик. Мағынасынан айырылып, көмекші етістік мәнінде жұмсалған мұндай етістіктерді мәнді көмекші етістіктер дейді. Мысалы: Бір күні ел көшкенде, қыр астында ойнап жүріп, екеуі жұртта қалып қойыпты (Ы.Алтынсарин). Көмекші етістік негізгі етістікке есімше, көсемше тұлғалары арқылы тіркеседі: айтып қой, жаза сал, бара жатыр.

Әдебиет: Оралбаева Н., "Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары", А., 1975; Исаев С., "Қазақ тілі", А., 1993; "Қазақ тілі", А., 1996.